ระบบนิเวศย่อยของแม่น้ำโขงแบ่งออกเป็นหลายระบบ ยกตัวอย่างเช่น ก้อน คัน หรือแก่ง เป็นก้อนหิน คันหิน หรือแก่งหินในแม่น้ำ ช่วงฤดูฝนมักจมอยู่ใต้น้ำ โผล่ให้เห็นช่วงฤดูแล้ง

คก มักตั้งอยู่ริมตลิ่ง มีลักษณะเว้าเข้ามาริมฝั่ง แต่ก็มีคกที่อยู่ติดดอนกลางแม่น้ำเช่นกัน ลักษณะของน้ำในคกจะไหลวน

แซน เป็นแนวโขดหินที่ทอดตัวยาวเป็นเส้นตรง มักอยู่ในแก่งที่มีกระแสน้ำไหลเชี่ยว

คอน เป็นสายน้ำที่แยกออกจากแม่น้ำโขงสายหลัก ไหลอ้อมดอนหรือเกาะแล้ววกกลับสู่แม่น้ำโขงอีก

ดอน เป็นเกาะกลางแม่น้ำโขงที่เกิดจากดินหรือทรายไหลมาทับถม มีทั้งดอนดินและดอนทราย บนดอนมักมีต้นไม้ขึ้นอยู่หลายชนิด

บุ่ง เป็นแอ่งน้ำหรือหนองน้ำในหินหรือดินซึ่งจะถูกน้ำท่วมช่วงฤดูฝนของทุกปี เมื่อน้ำลดจะมีน้ำขังกลายเป็นแอ่งน้ำ

เวิน เป็นลักษณะของน้ำที่ไหลมากระทบหินหรือดินบริเวณส่วนโค้งของแม่น้ำ ทำให้น้ำไหลวนเป็นวงกว้างและลึก มักมีเศษพืชไหลมารวมกลายเป็นแหล่งสะสมอาหารและที่อยู่อาศัยของสัตว์น้ำ

นิเวศย่อยแต่ละระบบไม่ได้คงสภาพเดิมตลอดทั้งปี แต่ผันแปรตามฤดูกาลขึ้นอยู่กับระดับน้ำ แสงสว่าง และอุณหภูมิ นิเวศต่าง ๆ เชื่อมโยงวงจรชีวิตผู้คนกับพืชและสัตว์น้ำ

อ้ายสุดตาเล่าว่า ก้อนหรือแก่งช่วยลดความแรงของกระแสน้ำ ปกป้องสัตว์น้ำชนิดต่าง ๆ ให้ปลอดภัย คล้ายคกในแง่ที่เป็นทั้งที่อยู่อาศัยและที่หลบภัยของสัตว์น้ำจากน้ำเชี่ยว ส่วนคอนเป็นทางผ่านของปลาที่ว่ายหาแหล่งอาหารหรืออพยพไปวางไข่ มีระดับน้ำสูงเมื่อถึงช่วงฤดูฝน ดอนเป็นที่อยู่อาศัยของนกและสัตว์เลื้อยคลาน หนู งู อีเห็น กิ้งก่า รวมทั้งแมลงต่าง ๆ ที่จะหนีน้ำขึ้นไปอยู่เวลาน้ำหลากท่วมที่ต่ำ ลูกไม้ที่ขึ้นอยู่ตามตลิ่งหรือดอนเมื่อร่วงหล่นลงน้ำเป็นอาหารของปลา

“เราต้องสังเกตสภาพโดยรอบของจุดที่จะหาปลา เพราะปลาบางชนิดชอบอยู่ตามน้ำตื้น บางชนิดชอบน้ำลึก บางชนิดชอบอยู่น้ำไหล ต้องเลือกใช้เครื่องมือหาปลาให้เหมาะสม ยกตัวอย่างเบ็ด เป็นอุปกรณ์ที่ใช้จับปลาได้ตลอดทั้งปีแต่ก็มีหลายรูปแบบ เช่น เบ็ดโยง มักวางคันเบ็ดในวังน้ำหรือที่ร่ม เบ็ดราว ขึงริมฝั่งช่วงน้ำขึ้น  เบ็ดข่อมหรือเบ็ดคันจะปักตามตลิ่ง ส่วนใหญ่ใช้ช่วงน้ำลด กวาดหญ้าและเศษไม้รอบ ๆ ออกก่อน เอาเหยื่อมาร้อยกับดวงเบ็ด จะได้ปลาอะไรก็ขึ้นอยู่กับเหยื่อที่ใช้

ลวงเป็นจุดหาปลาที่กระจายอยู่ในแม่น้ำโขง มีทั้งลวงสาธารณะและลวงส่วนบุคคล ชุมชนยอมรับให้เป็นมรดกตกทอดและซื้อขายกันได้ ถือเป็นการจัดสรรกรรมสิทธิ์พื้นที่หาปลาในแม่น้ำ คล้ายการจับจองที่ดินบนบก

“ส่วนพวกลอบ ไซ ใช้ช่วงน้ำแล้ง แต่ควรวางที่น้ำไหล แหทอดได้แทบทุกแห่งแม้แต่โขดหินหรือคก แต่ก็ควรจะเป็นช่วงน้ำน้อย หรืออย่างมองก็ใช้ดักปลาได้เกือบตลอดทั้งปี ยกเว้นช่วงน้ำไหลเชี่ยวเพราะจะมีพวกเศษไม้หรือเทาไหลมามาก” เทาคือสาหร่ายชนิดหนึ่ง คนริมโขงทางภาคเหนือเรียกว่าไก นิยมนำมาทำอาหาร

“อ้ายสุดตา” เป็นชื่อที่คนบ้านม่วงเรียก สุดตา อินทร์สำราญ พรานปลาอายุ ๕๐ ปี พ่อของอ้ายสุดตาไม่ได้เกิดที่นี่ แต่พบรักกับสาวริมโขงจึงตกลงใจลงหลักปักฐานเมื่อราวปี ๒๕๒๐

ทุกวันนี้อ้ายสุดตามีลวงหาปลาเป็นของตัวเองสามลวงจากการซื้อและเช่าช่วงต่อจากชาวประมงคนอื่น ๆ

บางชุมชนริมแม่น้ำโขงที่มีพื้นที่ทางการเกษตรไม่มากนัก ลวงเปรียบเสมือนที่ดินบนแม่น้ำ ช่วยให้ชาวบ้านมีรายได้สม่ำเสมอ

แม้ไม่มีเอกสารสิทธิเหมือนที่ดินบนบก หน่วยงานของรัฐไม่ได้เข้ามามีส่วนเกี่ยวข้องกับการจัดการพื้นที่ เจ้าของลวงไม่มีหนังสือแสดงกรรมสิทธิ์จับต้องได้ แต่คนลุ่มน้ำโขงสัมผัสกับมันจริง ๆ อยู่ทุกเมื่อเชื่อวัน

ถึงแม้ว่าจะไม่มีหลักฐานยืนยันเป็นลายลักษณ์อักษร แต่สิทธิครอบครองนี้ได้รับการยอมรับและส่งต่อกันจากรุ่นสู่รุ่น เรียกว่าเป็นการจัดการตามจารีตพื้นบ้าน

บทความ “พรานปลาน้ำโขงแห่งธาตุพนม” ของวลัยลักษณ์ ทรงศิริ มูลนิธิเล็ก-ประไพ วิริยะพันธุ์ เผยแพร่เมื่อวันที่ ๑๒ พฤษภาคม ๒๕๕๙ กล่าวถึงการหาปลาของชาวบ้านริมโขงที่อำเภอธาตุพนม จังหวัดนครพนม ห่างจากตำบลบ้านม่วง อำเภอสังคม จังหวัดหนองคาย ไปทางท้ายน้ำไว้ตอนหนึ่งว่า “การจับปลาในแม่น้ำโขง ใช้ระบบความสัมพันธ์ของผู้คนทั้งสองฝั่งโขงที่มีมาแต่โบราณ มีการแบ่งปันทรัพยากรร่วมกัน ในพื้นที่ซึ่งเรียกว่า ‘ลวง’ ซึ่งก็คือพื้นที่จับปลา และใช้วิธีการจับปลาแบบการ ‘ไหลมอง’ คือการวางตาข่ายเช่นเดียวกัน โดยชาวบ้านจะมีการแบ่งเป็นลำดับที่ต้องเข้าคิว โดยไม่แบ่งแยกไม่ว่าจะเป็นคนลาวหรือคนไทย”

เป็นการควบคุมการใช้ทรัพยากรแบบดั้งเดิมของท้องถิ่นที่มีมานานโดยไม่ต้องใช้กฎหมายหรือกฎเกณฑ์ความสัมพันธ์ระหว่างประเทศแบบยุค modern state

พื้นที่ลวงของคนบ้านม่วงเคยเป็นจุดที่หาปลาได้มาก สมานจำได้ว่าเมื่อก่อนในแต่ละครั้งที่ออกหาปลาจะไม่ค่อยมีเวลาขึ้นฝั่งมากินข้าว

“ใครออกเรือกับพ่อ แม่ก็จะเอาข้าวมาส่งที่ท่าเรือเพื่อให้เอามานั่งกินบนเรือ ตอนนั้นปลาเยอะต้องช่วยกันเฝ้าปลา พอขึ้นฝั่งก็ส่งปลาให้แม่เอาไปขาย หรือไม่ก็แปรรูปเป็นปลาร้า”

พรานปลาวัยกลางคนเล่าว่า เมื่อก่อนมีพ่อค้าเข้ามารับซื้อปลาถึงหมู่บ้าน รายได้จากการหาปลาของแต่ละครอบครัวเริ่มตั้งแต่ ๑ หมื่นบาทไปจนถึง ๒ แสนบาทต่อปี

แต่วันนี้ต่างออกไป

ระดับน้ำที่ผันผวนขึ้นลงผิดจังหวะ การไหลของแม่น้ำที่ไม่เป็นไปตามธรรมชาติ ทำให้การหาปลาในแม่น้ำโขงยากลำบาก กว่าจะได้ปลามาแต่ละตัวเลือดตาแทบกระเด็น

ชัยวัฒน์ พาระคุณ คนบ้านม่วงที่จำเป็นต้องละทิ้งอาชีพหาปลาเล่าด้วยความเจ็บช้ำใจบนหาดทรายริมแม่น้ำโขงว่า “ครอบครัวผมเคยมีลวงห้าลวง แต่ตอนนี้หายไปแล้วสาม”

นับตั้งแต่จำความได้ เขาต้องตื่นตี ๕ ลงเรือกับตา ช่วยกันยามมองหรือกู้มอง ยามข่าย ตามลวงต่าง ๆ ของครอบครัว กว่างานในแม่น้ำจะลุล่วงก็ ๖ โมงกว่า รีบกลับมาแต่งตัวไปเรียนหนังสือ เลิกเรียนกลับบ้านมาเอาควายเข้าคอก พอถึง ๕ โมงเย็นก็ออกไปดูปลาที่ลวง เป็นอย่างนี้ทุกวัน

ลวงแต่ละลวงมีลักษณะต่างกัน ตากับหลานจะใช้เครื่องมือหาปลาชนิดไหนก็ขึ้นอยู่กับปลาที่ชอบว่ายเข้าไปในลวงนั้น

“อย่างลวงที่อยู่ตรงท่าน้ำหน้าบ้านจะใช้ตาข่ายช่องความห่างไม่เกิน ๕ เซนติเมตร ดักพวกปลาตัวเล็ก ๆ  ส่วนตาข่ายที่จะดักปลาใหญ่ต้องใช้ขนาด ๒๕  มีอยู่ลวงหนึ่งเคยดักได้ปลาเอินน้ำหนัก ๔๗ กิโลกรัม ถือว่าตัวใหญ่นะ”

ปลาเอินเป็นชื่อท้องถิ่นของปลายี่สกไทยที่ปัจจุบันกลายเป็นปลาหายาก เหลือน้อยลงทุกทีในแม่น้ำโขง หน่วยงานในสังกัดกรมประมงต้องเพาะพันธุ์นำมาปล่อยเพื่อเพิ่มจำนวนประชากร

“เมื่อก่อนลวงตรงนั้นเป็นสันดอน แล้วมีหินเป็นก้อน แต่ตอนนี้ลวงนั้นหายไป จริง ๆ ก็ไม่ถึงกับหาย แต่โครงสร้างในเชิงนิเวศมันไม่ล่อปลาเข้าไปข้างในแล้ว”

คกอีทิพย์เป็นอีกลวงของพรานสุดตานัยน์ตาหวาน เขาชอบใช้ตาข่ายขนาด ๑๖-๒๕ เซนติเมตรจับปลาตัวโต ๆ นอกจากปลาเอินแล้วยังมีปลาแข้ ปลาหูหมาด ปลาอีตุ ปลาปากปาน ขนาดตัวละ ๕-๒๐ กิโลกรัมขึ้นไป

ระดับน้ำขึ้นลงผิดปรกติทำให้การไหลมองของคนหาปลาทำได้ยาก การไหลมองต้องอาศัยร่องน้ำที่มีน้ำไหลแรงสม่ำเสมอ เพื่อให้ความเร็วของมองพอดีกับการจับปลา

“ถ้าระดับน้ำลดลงความแรงของน้ำก็ลดลงทำให้ความเร็วของมองช้าลงตามกระแสน้ำ เวลาปลาว่ายมาชนมองก็ดิ้นหลุดออกไปได้” พรานปลาคนท้าย ๆ ที่ยังไม่ยอมจำนนต่อความผันผวนของกระแสน้ำอธิบาย

อีกสิ่งหนึ่งที่อ้ายสุดตาไม่เคยเจอมาก่อนในชีวิตตั้งแต่เริ่มหัดหาปลาคือภาวะแม่น้ำโขงใส

ตามธรรมชาติของแม่น้ำโขงจะพัดพาตะกอนไหลมากับสายน้ำ สีของแม่น้ำโขงมักจะเป็นสีปูนของตะกอนที่เกิดจากการพังทลายของหินและดิน เมื่อถึงจุดที่มีแม่น้ำสาขาไหลมาบรรจบจะเกิดภาพ “แม่น้ำสองสี” ยกตัวอย่างที่ปากแม่น้ำมูล จังหวัดอุบลราชธานี เกิดภาพ “โขงสีปูน มูลสีคราม” หมายถึงแม่น้ำโขงที่มีสีเหมือนปูนไหลมารวมกับแม่น้ำมูลที่เป็นสีคราม

แต่วันนี้ต่างออกไป

ภาวะน้ำโขงใสเกิดขึ้นหลายจังหวัด ตั้งแต่จังหวัดเลยที่อยู่เหนือสุดของแม่น้ำโขงภาคอีสาน ไล่ลงมาถึงหนองคาย นครพนม ฯลฯ  ที่หนองคายในช่วงแรก ๆ คนบ้านม่วงยังไม่รู้ว่าเกิดจากสาเหตุใด ตะกอนในแม่น้ำโขงหายไปไหน ?

“พอน้ำใสพวกปลามันคงมองเห็นเบ็ด ตาข่าย เหยื่อที่พวกเราวางไว้ใช้ดัก” กลุ่มพรานปลาทำได้เพียงตั้งคำถามเพราะเห็นว่าช่วงที่น้ำโขงใส พวกเขายิ่งจับปลาได้น้อยลง

รายงานการวิจัยฉบับสมบูรณ์ “โม้ง-ลั้ง-ลวง อัตลักษณ์คนหาปลาบนแม่น้ำโขงและการปรับตัวเพื่อความอยู่รอด ภายหลังการสร้างเขื่อนของจีน ศึกษาบริเวณพรมแดนไทย-ลาวตอนบน” ของ ธีรภัท ชัยพิพัฒน์ ได้รับทุนสนับสนุนการวิจัยจากกองทุนวิจัย (วิจัยทั่วไป) มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ปี ๒๕๕๑ ระบุว่า โครงการพัฒนาขนาดใหญ่จากการสร้างเขื่อนของจีนส่งผลกระทบต่อระบบนิเวศและชุมชนสองฝั่งโขงบริเวณพรมแดนไทย-ลาวตอนบน

“ในทางการเมืองการปกครองจีนไม่ได้คำนึงถึงการมีส่วนร่วมของประชาชน ดังนั้นผู้คนที่อยู่ในอาณาบริเวณ ๒๔ ตารางกิโลเมตร จำนวน ๙๖ หมู่บ้าน หรือประมาณ ๒๕,๐๐๐ คน ได้สูญเสียความมั่นคงทางสังคมและมนุษย์ ถูกโยกย้ายถิ่นฐานออกจากพื้นที่เดิม ซึ่งคนส่วนใหญ่ในที่นั้นเป็นคนกลุ่มน้อย  การสร้างเขื่อนม่านวาน เมื่อเริ่มมีการกักเก็บน้ำผลกระทบข้ามพรมแดนก็เกิดขึ้นลงมาถึงจังหวัดเชียงรายของประเทศไทย โดยที่ปริมาณน้ำเปลี่ยนแปลงไปผิดฤดูกาล ทำให้ชาวบ้านบริเวณพรมแดนไทย-ลาวตอนบนพบกับสภาพปัญหาการจับปลาได้น้อยลง”

เนื้อหาในรายงานกล่าวถึงผลกระทบจากการสร้างเขื่อนเสี่ยววานและม่านวาน ซึ่งจีนสร้างเขื่อนม่านวานเสร็จเป็นเขื่อนแรกในปี ๒๕๓๓

ในส่วนของแม่น้ำโขงช่วงที่ไหลผ่านเจ็ดจังหวัดภาคอีสานตามแนวพรมแดนไทย-ลาว เรียงตามลำดับ ได้แก่ เลย หนองคาย บึงกาฬ นครพนม มุกดาหาร อำนาจเจริญ และอุบลราชธานี เฉพาะแม่น้ำโขงส่วนนี้มีความยาวประมาณ ๙๗๕ กิโลเมตร

ความเปลี่ยนแปลงของแม่น้ำโขงที่ส่งผลกระทบกับลวงและคนหาปลาที่บ้านม่วงเกิดขึ้นชัดเจนที่สุดในปี ๒๕๖๒ กลางปีนั้นเขื่อนไซยะบุรีสร้างเสร็จและเริ่มทดลองผลิตไฟฟ้า

เขื่อนไซยะบุรีเรียกอีกชื่อหนึ่งว่า “โรงไฟฟ้าพลังน้ำไซยะบุรี” เป็นเขื่อนเพื่อผลิตไฟฟ้า ตั้งอยู่แขวงไซยะบุรี ประเทศลาวห่างจากชายแดนอำเภอเชียงคานของจังหวัดเลยขึ้นไปทางต้นน้ำประมาณ ๒๐๐ กิโลเมตร ห่างจากอำเภอสังคม จังหวัดหนองคาย ประมาณ ๔๐๐ กิโลเมตร

คนบ้านม่วงเล่าว่า กลางเดือนกรกฎาคม ๒๕๖๒ ช่วงฤดูน้ำแดงที่ปลาจะอพยพขึ้นมาวางไข่ อยู่ ๆ แม่น้ำโขงก็ลดระดับลง ๓-๔ เมตร ปลาตัวใหญ่ว่ายหนีน้ำไม่ทัน ติดค้างอยู่ในวังจำนวนมาก พวกกุ้งหอยปูปลาตัวเล็ก ๆ พากันแห้งตายคาผืนทราย

หน้าฝนปีนั้นแม่น้ำโขงที่อำเภอสังคมมีน้ำไหลแค่ในร่องน้ำลึก มีคนอธิบายว่าเกิดจากฝนแล้ง แต่อ้ายสุดตาเชื่อว่านี่เป็นฝีมือมนุษย์ “จะมาแล้งอะไรกลางฤดูฝนคนทำชัด ๆ” ตลอดปีนั้นเขาจับปลาขายได้แค่ ๔,๐๐๐-๕,๐๐๐ บาท

หลังจากนั้นแม่น้ำโขงก็แปรปรวนตลอดทั้งปี ต้นไคร้น้ำที่เคยขึ้นอยู่ตามเกาะแก่ง โขดหิน ริมตลิ่ง ค่อย ๆ แห้งเหี่ยวและยืนต้นตาย ทั้ง ๆ ที่เป็นพืชท้องถิ่นที่ทนทานสามารถปรับตัวเข้ากับความเปลี่ยนแปลงในแต่ละช่วงฤดูกาลของแม่น้ำโขง

ต้นไคร้น้ำถือเป็นสัญลักษณ์อย่างหนึ่งของแม่น้ำโขงช่วงที่ไหลผ่านอำเภอสังคม จังหวัดหนองคาย ชื่อ “พันโขดแสนไคร้” แหล่งท่องเที่ยวสำคัญก็ได้ชื่อจากจำนวนโขดหินที่ว่ากันว่ามีถึงหลักพันและมีต้นไคร้ขึ้นอยู่รวมกันนับแสนต้น แต่ทุกวันนี้คนบ้านม่วงพากันพูดว่าตรงนั้นเป็น “พันไคร้แสนโขด” บางคนก็บอกว่า “พันโขดแต่ไม่มีไคร้”

แม่น้ำโขงไม่ได้มีเฉพาะมิติปลากับน้ำ มนตรี จันทวงศ์ ผู้ก่อตั้งกลุ่มเสรีภาพแม่น้ำโขง (The Mekong Butterfly) ซึ่งตามประเด็นโครงการพัฒนาในลุ่มน้ำโขงมาหลายปีและสนใจศึกษาเกี่ยวกับนก แมลง พืชพันธุ์ท้องถิ่นที่ใกล้สูญพันธุ์อย่างเช่นพลับพลึงธาร หญ้าหวีด รวมถึงไคร้น้ำ เล่าว่า “ในช่วงฤดูฝนต้นไคร้จะจมอยู่ใต้น้ำ ใช้รากยึดเกาะต้านทานกระแสน้ำเชี่ยว อาศัยตะกอนดินที่ทับถมตามเกาะแก่งช่วยยึดเกาะและเป็นแหล่งอาหาร ต้นไคร้ส่วนมากที่ขึ้นกลางแม่น้ำโขงจะเป็นทรงพุ่ม แต่มีลำต้นและกิ่งก้านลู่ไปตามน้ำ ถ้าเป็นต้นไคร้ที่ขึ้นอยู่ริมฝั่ง ไม่ได้สัมผัสกับน้ำเชี่ยวมาก ทรงพุ่มจะตั้งตรง”

ช่วงที่ต้นไคร้จมอยู่ใต้น้ำอาจจะเรียกว่าเป็นเวลาพักตัว เมื่อระดับน้ำโขงลดระดับลง ต้นไคร้ก็กลับมาโผล่พ้นน้ำ เริ่มแตกกิ่งก้านสาขาและผลิช่อดอก

หลังปี ๒๕๖๒ ป่าไคร้ที่บ้านม่วงหายไปทีละหย่อม บทความ “เขื่อนโขงน้ำใส ไฟฟ้าไม่สะอาด ตะกอนหาย” ของมนตรี เผยแพร่วันที่ ๖ มีนาคม ๒๕๖๗ ชี้ว่าเกิดจากการหายไปของตะกอนอันเป็นผลจากการสร้างเขื่อนในประเทศจีนและลาว

“การหายไปของตะกอนแม่น้ำโขงจากเขื่อนที่สร้างแล้วในจีนและลาว และได้เห็นปรากฏการณ์นี้ชัดเจนในฤดูแล้งตลอดระยะเวลา ๕ ปีที่ผ่านมานั้น เป็นสิ่งที่ถูกมองข้ามจากหน่วยงานที่รับผิดชอบทั้งในระดับประเทศและภูมิภาค ทั้งที่ปัญหาต่าง ๆ ได้เกิดขึ้นเป็นที่ประจักษ์ตั้งแต่ปลายปี ๒๕๖๒ เช่น การระบาดของสาหร่ายแม่น้ำโขง การระบาดของหอยแมลงภู่เล็ก (หรือหอยรกควาย) ชุมชนไม่สามารถทำการประมงได้ และการกัดเซาะท้องน้ำที่รุนแรงขึ้น”

กลางเดือนกรกฎาคม ๒๕๖๒ ช่วงฤดูน้ำแดงที่ปลาอพยพขึ้นมาวางไข่ อยู่ๆ แม่น้ำโขงก็ลดระดับลง ๓-๔ เมตร ปลาตัวใหญ่ว่ายหนีน้ำไม่ทัน ติดค้างอยู่ในวังจำนวนมาก พวกกุ้งหอยปูปลาตัวเล็กๆ พากันแห้งตายคาผืนทราย

ความร่วมมือกันของชาวบ้านเป็นไปตามแนวทางวิทยาศาสตร์ภาคพลเมือง (citizen science) ซึ่งเป็นการวิจัยง่าย ๆ ที่อาศัยการมีส่วนร่วมจากประชาชนทั่วไป กระบอกวัดความขุ่นมีความยาว ๑๒๐ เซนติเมตร เส้นผ่านศูนย์กลาง ๒ นิ้ว ตักน้ำในแม่น้ำโขงใส่ลงไป แล้วก้มลงส่องดูแผ่นวัดความขุ่นที่อยู่ก้นกระบอก ค่อย ๆ เติมน้ำจนกว่าจะมองไม่เห็น ความขุ่นมีหน่วยเป็นเซนติเมตร ยิ่งอ่านได้ค่ามากก็แสดงว่าน้ำมีความขุ่นน้อยหรือมีความใสมาก หากอ่านได้ค่าน้อยแสดงว่าน้ำมีความขุ่นมากหรือมีความใสน้อย

ผลการตรวจวัดช่วงเดือนกุมภาพันธ์ ๒๕๖๔ ความขุ่นของน้ำโขงลดลงอย่างชัดเจน จากโฮงเฮียนแม่น้ำของมีค่าความขุ่น ๗๙ เซนติเมตร แต่เมื่อตรวจวัดด้านท้ายเขื่อนไซยะบุรี ทุกสถานีมีค่ามากกว่า ๑๒๐ เซนติเมตร ที่บ้านสำโรงสูงถึง ๑๗๗ เซนติเมตร บ่งบอกถึงความใสของน้ำโขงในภาคอีสาน

สอดคล้องกับผลการตรวจวัดตะกอนและสารแขวนลอยของกรมทรัพยากรน้ำ และสำนักงานทรัพยากรน้ำแห่งชาติ ใช้สถานีเชียงแสนเป็นสถานีอ้างอิงหลัก หากปีไหนไม่มีข้อมูลของสถานีเชียงแสนก็ใช้สถานีอื่นที่อยู่เหนือเขื่อนไซยะบุรีกับสถานีเชียงคาน พบว่าหลังการสร้างเขื่อนไซยะบุรีปริมาณสารแขวนลอยมีสัดส่วนลดลงอย่างชัดเจน โดยในเดือนธันวาคม ๒๕๖๓ และกุมภาพันธ์ ๒๕๖๔ มีค่าลดลงเฉลี่ย -๗๗.๕๓ และ -๙๘.๗๗ เปอร์เซ็นต์ตามลำดับ เปรียบเทียบกับก่อนเปิดเขื่อนไซยะบุรีในปี ๒๕๕๗ ๒๕๕๘ และ ๒๕๕๙ สัดส่วนสารแขวนลอยในแม่น้ำโขงมีค่าลดลง -๑๐.๗๖, -๗.๘๓ และ -๓๒.๑๔ ตามลำดับเท่านั้น

“เมื่อไม่มีดินตะกอนเข้ามาทดแทนมากพอ ต้นไคร้น้ำก็รากลอยและตายไป ต้นที่เหลืออยู่ก็แกร็นลงไม่ใหญ่โตเหมือนเก่า” มนตรีเล่า รากของต้นไคร้เป็นที่อยู่อาศัยของสัตว์น้ำ กิ่งก้านสาขาเป็นที่หลบซ่อนตัวของปลา ป่าไคร้เป็นแหล่งวางไข่ของสัตว์น้ำโขงแทบทุกชนิด การลดลงของไคร้จึงส่งผลกระทบโดยตรงต่อปริมาณสัตว์น้ำ

นอกจากต้นไคร้ ต้นหว้าก็ได้รับผลกระทบ พืชท้องถิ่นที่ชอบขึ้นตามแก่งหิน โขดหิน ถ้าขึ้นตามขอบบุ่งหรือริมตลิ่งอาจมีลำต้นสูงถึง ๓ เมตร ค่อย ๆ แห้งตาย

สวนทางกับไมยราบยักษ์ชนิดพันธุ์ต่างถิ่นที่รุกราน

“วัชพืชที่ขึ้นริมฝั่งโขงจะไม่ตายและจะขยายพื้นที่เข้าไปตรงกลางแม่น้ำโขง เนื่องจากแม่น้ำโขงไม่มีน้ำ หรือถึงมีน้ำก็มีระยะเวลาไม่นานพอที่จะท่วมวัชพืชเหล่านี้ชาวบ้านที่อาศัยอยู่ริมโขงจะเสียโอกาสใช้ที่ดิน ชาวประมงก็เสียโอกาสจับปลา”

นานวันเข้าความสัมพันธ์ระหว่างผู้คน ชาวประมง แม่น้ำ ปลา แมลง ต้นไม้ ตะกอน ลวง ฯลฯ ก็ค่อย ๆ แยกห่างกัน

โครงการพัฒนาขนาดใหญ่ส่งผลต่อสิ่งแวดล้อมในแม่น้ำโขงและวิถีชีวิตของชุมชนสองฝั่ง ความหลากหลายของพันธุ์ปลาและกรรมสิทธิ์ที่เคยมีบนแม่น้ำสูญหาย ความเปลี่ยนแปลงและผลกระทบยังมีอีกมากที่จะตามมา

เอกสารประกอบการเขียน
กลุ่มเสรีภาพแม่น้ำโขง (The Mekong Butterfly). (๒๕๖๖). มิตรแม่น้ำ. เชียงใหม่ : โคขยันมีเดียทีม.

ธีรภัท ชัยพิพัฒน์. (๒๕๕๑). “โม้ง-ลั้ง-ลวง อัตลักษณ์คนหาปลาบนแม่น้ำโขงและการปรับตัวเพื่อความอยู่รอด ภายหลังการสร้างเขื่อนของจีน ศึกษาบริเวณพรมแดนไทย-ลาวตอนบน”. กองทุนวิจัย (วิจัยทั่วไป) มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์.

มนตรี จันทวงศ์  นิจนิรันดร์ อวะภาค และ อารียา ติวะสุระเดช (บรรณาธิการ). (๒๕๕๘). นิเวศ เศรษฐกิจ วัฒนธรรม ลุ่มน้ำโขง จากแก่งคุดคู้ถึงผาชัน ในกระแสการเปลี่ยนแปลง. กรุงเทพฯ : มูลนิธิฟื้นฟูชีวิตและธรรมชาติ.

ยศ สันตสมบัติ และคณะ. (๒๕๕๒). แม่น้ำแห่งชีวิต. เชียงใหม่ : คณะสังคมศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่.

สุพัตรา อินทะมาตร. (๒๕๖๑). “ระบบกรรมสิทธิ์ในการจัดการพื้นที่หาปลาในลำน้ำโขงของชาวประมงพื้นบ้าน และผลกระทบจากการพัฒนาอนุภูมิภาคลุ่มน้ำโขง”. พัฒนานิพนธ์ รายวิชาพัฒนาชุมชนภาคนิพนธ์ มหาวิทยาลัยมหาสารคาม.

สพสันติ์ เพชรคำ. “ลวงลุ่มน้ำโขง : การเปลี่ยนแปลงพื้นที่ทางเศรษฐกิจและสังคมของชุมชน บริเวณพรมแดนไทย-ลาว”. ใน วารสารมหาวิทยาลัยราชภัฏสกลนคร, ปีที่ ๒ ฉบับที่ ๔ กรกฎาคม-ธันวาคม ๒๕๕๓.

ขอขอบคุณ
สมาคมเครือข่ายสภาองค์กรชุมชนลุ่มน้ำโขง ๗ จังหวัด

ภาคอีสาน
กลุ่มฮักเชียงคาน จังหวัดเลย
ศูนย์วิจัยและพัฒนาการเพาะเลี้ยงสัตว์น้ำจืดหนองคาย
กลุ่มเสรีภาพแม่น้ำโขง (The Mekong Butterfly)
องค์กรแม่น้ำนานาชาติ (International Rivers) 
ชมรมนักข่าวสิ่งแวดล้อม

ด้วยความระลึกถึง
หมู่บ้านชาวประมงริมแม่น้ำโขง
พี่บึ้ง พี่ดาว พี่บัน พี่ชาญณรงค์ อ้ายสุดตา เบล 
เจษฎา ขิมสุข และภาพยนตร์เรื่อง Lost in Mekong Delta