แนวคิดที่ว่าฝายช่วยเพิ่มความชุ่มชื้นให้ผืนป่า ช่วยกักเก็บน้ำไว้ใช้ประโยชน์ในช่วงฤดูแล้ง และยังสร้างได้ง่าย โดยเฉพาะฝายกั้นลำธารเล็ก ๆ ซึ่งนิยมในกิจกรรม CSR ของหน่วยงานต่าง ๆ ทำให้หลายสิบปีที่ผ่านมามีฝายถูกสร้างขึ้นอาจถึงหลักล้านฝาย กระจายตัวอยู่ในเขตป่าเขา พื้นที่เกษตร ชุมชนต่าง ๆ

ฝายส่วนใหญ่มีความสูงไม่มากนัก ทำหน้าที่ทดน้ำในลำน้ำให้มีระดับสูงขึ้น ช่วงฤดูน้ำมาก น้ำจะไหลล้นข้ามสันฝายไป หากช่วงฤดูน้ำน้อย ลำธารก็จะกลายเป็นแหล่งน้ำนิ่ง

การสร้างฝายตามลำธารในหุบเขาและป่าต้นน้ำส่งผลกระทบต่อธรรมชาติอย่างมาก เพราะธรรมชาติดั้งเดิมบริเวณนี้น้ำไหลเร็วลงมาตามความลาดชัน น้ำเย็น มีออกซิเจนมาก ใต้ท้องน้ำเต็มไปด้วยหินกรวดหลากหลายขนาดที่ถูกพัดพามา ปลาและสิ่งมีชีวิตในน้ำจะปรับตัวมาเป็นพิเศษกับสภาพน้ำไหล เช่นมีอวัยวะเกาะหินใต้น้ำ หลายชนิดจึงอยู่ไม่ได้และตายไปเมื่อลำธารกลายเป็นน้ำนิ่งและอุ่นขึ้น ออกซิเจนลดลง และยังมีตะกอนมาทับถมหน้าฝายทำลายสภาพพื้นท้องน้ำ

เขื่อนขวางกั้นการไหลของแม่น้ำเพื่อยกระดับน้ำให้เกิดพื้นที่อ่างเก็บน้ำขนาดใหญ่ จึงก่อผลกระทบกว้างขวางต่อสิ่งมีชีวิตต่าง ๆ เสียยิ่งกว่าฝาย

พื้นที่เหนือเขื่อนส่วนใหญ่เดิมเป็นผืนป่าธรรมชาติ เมื่อสร้างเขื่อนก็ต้องเร่งตัดต้นไม้ไม่ให้จมอยู่ใต้อ่างเก็บน้ำ เพื่อป้องกันน้ำเน่าเสีย แต่ในทางปฏิบัติจริงไม่สามารถตัดต้นไม้ทุกต้นและนำออกไปได้หมด ส่วนใหญ่เลือกตัดเฉพาะต้นไม้ที่มีค่าทางเศรษฐกิจ  เช่นเดียวกับหมู่บ้านที่ตั้งรกรากในบริเวณน้ำท่วมถึง ก็ต้องบังคับให้อพยพโยกย้ายออก แต่สัตว์นานาชนิดที่อพยพออกไม่ได้ต้องปล่อยให้จมน้ำตาย

เขื่อนควบคุมการไหลของแม่น้ำได้อย่างสมบูรณ์ ขึ้นอยู่กับความต้องการว่าจะกักเก็บน้ำไว้ใช้ในฤดูแล้งหน้า หรือจะระบายน้ำออกเพื่อการชลประทานและการผลิตกระแสไฟฟ้า การไหลของแม่น้ำและตะกอนต่าง ๆ จึงไม่เป็นไปตามฤดูกาลอย่างในอดีต หน้าแล้งที่แม่น้ำมีระดับน้ำต่ำก็อาจสูงขึ้นกว่าเดิม หน้าน้ำที่เคยมีระดับน้ำสูงก็อาจต่ำลง ส่งผลกระทบต่อวงจรชีวิตพืชและสัตว์น้ำที่ปรับตัวไม่ทันต่อความเปลี่ยนแปลง

ความแปรปรวนของสภาพภูมิอากาศ โดยเฉพาะสภาวะอากาศสุดขั้ว (extreme weather) ทำให้การบริหารการจัดการเขื่อนยากขึ้นเรื่อย ๆ  หากเผชิญภาวะแล้งจัด เขื่อนก็ไม่อาจปล่อยน้ำมาตอบสนองการทำเกษตร  พอเผชิญภาวะน้ำหลากล้นจากพายุที่มาถี่และรุนแรงขึ้น เขื่อนก็ต้องเร่งระบายน้ำออกเพื่อป้องกันเขื่อนพัง จนอาจท่วมพื้นที่ทางท้ายเขื่อน

ปัจจุบันหลายประเทศในทวีปอเมริกาและทวีปยุโรปได้รื้อถอนเขื่อนและฝายออกจากแม่น้ำแล้วหลายพันแห่งเพื่อให้สายน้ำกลับมาไหลอย่างอิสระ

ตามธรรมชาติระดับน้ำในแม่น้ำขึ้นลงตามฤดูกาลน้ำมากน้ำน้อย และยังไหลคดเคี้ยวสร้างปฏิสัมพันธ์กับสภาพภูมิประเทศสองฝั่ง

ฤดูฝนน้ำหลาก ปริมาณน้ำขึ้นสูงจนเอ่อล้นตลิ่งหรืออาจแผ่ท่วมพื้นที่ราบสองฝั่ง พร้อมกับทิ้งตะกอนอินทรียวัตถุ ซึ่งเต็มไปด้วยแร่ธาตุและสารอาหารไว้ ทำให้ที่ราบน้ำท่วมถึง (flood plain) มีความอุดมสมบูรณ์สำหรับการเพาะปลูก

บริเวณตลิ่งรอยต่อระหว่างลำน้ำกับที่ราบสองฝั่ง ยังมีสังคมพืชริมน้ำเติบโตขึ้นตามธรรมชาติ ช่วยยึดเกาะตลิ่งให้ทนทานต่อการกัดเซาะของกระแสน้ำ และเป็นแหล่งวางไข่และอนุบาลสัตว์น้ำวัยอ่อนโดยเฉพาะในช่วงฤดูน้ำหลาก เมื่อระดับน้ำลดลงสัตว์น้ำต่าง ๆ ก็เติบโตแข็งแรงพอดีกับการออกว่ายหากินไปตามลำน้ำ

ทั้งลำน้ำ สังคมพืชริมน้ำ และที่ราบน้ำท่วมถึง ล้วนเป็นองค์ประกอบสำคัญของแม่น้ำ แต่ความต้องการใช้ที่ดินทุกตารางเมตรทำประโยชน์ ทั้งหมู่บ้านที่อยู่อาศัย การเกษตร โรงงานอุตสาหกรรม ถนนหนทาง ฯลฯ เราจึงตัดถางสังคมพืชริมน้ำ เปลี่ยนสภาพที่ราบน้ำท่วมถึงโดยถมที่ดินให้สูงขึ้น และสร้างสิ่งก่อสร้างต่าง ๆ ลงไป พอถึงฤดูฝนหรือฤดูน้ำหลากชุมชนที่ตั้งบนที่ราบน้ำท่วมถึงจึงต้องเสี่ยงภัยกับระดับน้ำของแม่น้ำที่สูงขึ้น และต้องคอยต่อเติมสิ่งก่อสร้างมากมายเพื่อเอาชนะกระแสน้ำ บีบบังคับให้ระบบนิเวศแม่น้ำเป็นแค่คลองส่งน้ำ

ในอีกมุมหนึ่งที่ราบน้ำท่วมถึงก็เหมือนแก้มลิงธรรมชาติ ที่ช่วยรับปริมาณน้ำกระจายไปสองฝั่งลำน้ำ แล้วดูดซับน้ำบางส่วนลงไปสะสมเป็นน้ำใต้ดิน ลดความรุนแรงของกระแสน้ำที่ไหลลงสู่ท้ายน้ำ

โครงการก่อสร้างเขื่อนป้องกันตลิ่งริมน้ำกลายเป็นหนึ่งในแผนงานจัดการผลกระทบจากการเปลี่ยนแปลงสภาวะภูมิอากาศและภัยพิบัติ ตามแผนปฏิบัติการของกรมโยธาธิการและผังเมืองระยะ ๒๐ ปี พ.ศ. ๒๕๖๑-๒๕๘๐

คำว่าเขื่อนในที่นี้คือโครงสร้างที่ก่อขึ้นอย่างแข็งแรง เช่น พนังหินกันน้ำ ตลิ่งคอนกรีต กำแพงปูน คันถนนเลียบลำน้ำ ฯลฯ 

แม้จุดประสงค์ตั้งต้นคือการป้องกันตลิ่งพัง แต่โครงสร้างเหล่านี้กำลังบังคับให้ลำน้ำไหลเป็นทางตรงไปตามช่องผนังแข็ง

ตามธรรมชาติแม่น้ำที่คดเคี้ยวจะมีระยะทางยาวกว่าเส้นตรงและใช้เวลานานขึ้นในการไหลผ่าน การปล่อยให้แม่น้ำกัดเซาะตลิ่งมีส่วนช่วยเพิ่มตะกอนลงสู่ท้ายน้ำและชะลอความเร็วของสายน้ำ  เทียบกับทางน้ำตรงหรือคดเคี้ยวน้อย กระแสน้ำจะไหลเชี่ยวแรงและผ่านไปอย่างรวดเร็ว  ในฤดูน้ำหลากแม่น้ำจึงกลายเป็นทางซูเปอร์ไฮเวย์ให้กระแสน้ำมุ่งตรงไปสร้างความเสียหายรุนแรงที่พื้นที่ท้ายน้ำมากขึ้นทุกปี

เมื่อแม่น้ำถูกทำให้เป็นคลองส่งน้ำ ตะกอนก็ถูกมองว่าเป็นสิ่งปฏิกูลที่ทำให้แม่น้ำตื้นเขิน  และเพื่อเพิ่มการรองรับน้ำจากต้นน้ำ เราก็ต้องขุดขยายลำน้ำให้ลึกขึ้น กว้างขึ้น และยังช่วยให้น้ำไหลลงทะเลเร็วขึ้น คล้ายกับการลอกท่อน้ำทิ้ง เอาขยะอุดตันออก

การขุดลอกแม่น้ำมักมาพร้อมการทำลายสังคมพืชริมน้ำ และการดาดตลิ่งด้วยโครงสร้างแข็งซึ่งทำลายพืชพันธุ์และสิ่งมีชีวิตที่อาศัยอยู่ในระบบนิเวศจากริมน้ำถึงพื้นตะกอนใต้น้ำ

การขุดลอกยังกระทบกับสิ่งที่นึกไม่ถึงและมองไม่เห็นคือน้ำใต้ดิน

น้ำในแม่น้ำที่เห็นว่ามาจากน้ำฝนที่ตกลงบนแผ่นดินและไหลลงลำน้ำเป็นเพียงน้ำส่วนหนึ่งเท่านั้น น้ำฝนปริมาณมากตกบนแผ่นดินและซึมลงไปสะสมในชั้นน้ำใต้ดิน จากนั้นค่อย ๆ ไหลซึมออกมาเติมเต็มน้ำในลำน้ำ ซึ่งเป็นจุดต่ำสุดของชั้นดินโดยรอบ

ในฤดูแล้งที่ไม่มีฝนตก ปริมาณน้ำในแม่น้ำจึงมาจากน้ำใต้ดินเป็นหลัก

กิจกรรมของมนุษย์ตลอดริมสองฝั่งลำน้ำ ตั้งแต่ต้นน้ำ กลางน้ำ ถึงท้ายน้ำ มีส่วนปล่อยมลพิษและขยะของเสียลงแม่น้ำ ถ้าปริมาณมลพิษเกินขีดจำกัดที่แม่น้ำจะรองรับได้  คุณภาพน้ำจะเปลี่ยนสภาพ ออกซิเจนลดต่ำ เราเห็นข่าวน้ำเน่าเสีย ข่าวการตายของปลาและสัตว์น้ำทุก ๆ ปี

ต้นตอของน้ำเสียมีทั้งแหล่งกำเนิดที่รู้แน่ชัด เช่น โรงงาน สถานประกอบการ พื้นที่เกษตร ชุมชน ทั้งที่ตั้งติดแม่น้ำและไม่ติดแม่น้ำ  ส่วนแหล่งกำเนิดที่ไม่รู้แน่ชัด เช่น การรั่วไหลของท่อรวมน้ำเสียใต้ดิน

ส่วนใหญ่สารเคมีหรือสิ่งปฏิกูลจะมากับน้ำเสียที่ถูกปล่อยลงแม่น้ำโดยไม่ผ่านการบำบัดอย่างถูกต้อง ทั้งโดยเจตนาและไม่เจตนา และยังมาจากการทิ้งหรือฝังกากมลพิษอย่างผิดหลักการกำจัด หรือการลักลอบทิ้งในพื้นที่สาธารณะอย่างผิดกฎหมาย น้ำจะชะล้างสารเคมีในกากขยะมลพิษไหลซึมลงชั้นใต้ดิน และมาผุดออกตามลำน้ำใกล้เคียงจนน้ำเน่าเสีย

นอกจากสารพิษที่เรามองไม่เห็น ขยะชิ้น ๆ ทั้งใหญ่และเล็กในแม่น้ำก็เป็นปัญหาใหญ่ หลายปีที่ผ่านมามีงานวิจัยของต่างประเทศบ่งชี้ว่าไทยจัดอยู่ในอันดับต้น ๆ ของโลกที่ทิ้งขยะพลาสติกลงแม่น้ำและไหลลงสู่ทะเลมากที่สุด

แม่น้ำเน่าเสียเป็นปัญหาระดับประเทศซึ่งส่งผลร้ายต่อสุขภาพของเราโดยตรง และยังต้องสิ้นเปลืองงบประมาณในการจัดการแก้ไขผลกระทบ

เวลาหน่วยงานรัฐต้องการผลักดันโครงการสร้างเขื่อนหรืออ่างเก็บน้ำ เรามักได้ยินการประชาสัมพันธ์ทำนองว่า “อย่าปล่อยให้น้ำจืดไหลลงทะเลอย่างเปล่าประโยชน์” ซึ่งสร้างความเข้าใจผิดได้อย่างมาก

แม่น้ำไม่ได้ไหลลงทะเลอย่างสูญเปล่า แต่มีบทบาทสำคัญในการรักษาสมดุลนิเวศ ช่วยผลักดันน้ำเค็มจากทะเลไม่ให้รุกเข้ามาลึกเกินไปในแม่น้ำซึ่งเป็นน้ำจืด  ช่วยนำตะกอนอินทรียสารจากแผ่นดินลงสู่ปากแม่น้ำและทะเล ซึ่งเป็นอาหารของสิ่งมีชีวิตเล็ก ๆ ซึ่งจะเป็นอาหารของสิ่งมีชีวิตขนาดใหญ่ขึ้นตามห่วงโซ่อาหาร  กุ้งหอยปูปลาบริเวณปากแม่น้ำและชายฝั่งทะเลจึงอุดมสมบูรณ์ เป็นแหล่งอาหารและรายได้ของผู้คนมากมาย

เมื่อตะกอนถูกเขื่อนและฝายกั้นไว้ ตะกอนที่เคยมาทับถมบริเวณปากแม่น้ำและสะสมเป็นดินดอนสามเหลี่ยมก็ลดน้อยลง