“เดี๋ยวถึงจุดชมวิวนักศึกษาจะได้เห็นลักษณะการวางตัวของแนวเทือกเขาภูพานที่อยู่ทางตะวันตกค่อยพิจารณาเอาว่าจะระบายสีอะไรลงไป บางคนอาจสเกตช์ภาพภูมิประเทศลงไปด้วย”

นั่นคือเหตุผลที่ต้องไปจุดชมวิวเพื่อจะได้รู้ว่าแอ่งหน้าตาเป็นอย่างไร ถ้าอยู่ไม่สูงพอก็มองไม่เห็น

“แล้วพอมองเข้าใกล้แผนที่จะเห็นว่ามีเส้นที่ลากอยู่ตามสีต่าง ๆ อีก แสดงถึงสิ่งที่ปรากฏบนชั้นหินบนแผนที่จะมีสัญลักษณ์ทั้งเส้นและลูกศรหลายแบบ ถ้าลูกศรหันออกจากกันแปลว่าชั้นหินเอียงเทออกจากกัน แสดงว่าเป็นชั้นหินคดโค้งรูปประทุน หรือถ้าลูกศรหันเข้าหากันก็แปลว่าชั้นหินเอียงเทเข้าหากัน สังเกตต่อนะว่าชั้นหินเอียงเททางไหนเพราะสามารถเล่าถึงเหตุการณ์ที่เกิดขึ้นในอดีตได้ว่าเคยมีการบีบอัดตัว ยกตัว หรือมีรอยเลื่อน อย่างภาคเหนือจะมีแนวรอยเลื่อนเยอะกว่า พื้นที่บริเวณแนวรอยเลื่อนที่มีพลังมีโอกาสเกิดแผ่นดินไหว แผนที่นี้จึงสำคัญมากในการพยากรณ์โดยใช้ลักษณะทางธรณีเพื่อเตือนภัยประชาชน”

ยังไม่ทันลากความเข้าใจไปกับศาสตร์ซับซ้อนเพื่อรู้จักแผนที่เบื้องต้นสำเร็จ นักธรณีวิทยาทั้งสองก็ตั้งต้นเปิดบทเรียนใหม่ให้ทุกคนเดินขึ้นภูเขา พร้อมแบบฝึกหัดที่ ดร. พิทักษ์สิทธิ์มอบหมายให้นักศึกษา

“ผมถ่ายเอกสารแผนที่ภูมิประเทศของทหารมาให้นักศึกษาคนละชุดไว้เขียนข้อมูลลงไป วันนี้จะเดินขึ้นจุดชมวิวระยะทางประมาณ ๑ กิโลเมตร ฝึกเก็บข้อมูล ทุกครั้งที่หยุดดูหินต้องระบุพิกัด บรรยายและเรียกชื่อหิน วัดค่าการวางตัวของหิน แล้วใส่ข้อมูลลงบนแผนที่เพื่อวิเคราะห์ธรณีโครงสร้าง เมื่อมีการเปลี่ยนชนิดหิน สามารถแบ่งเป็นหน่วยหินย่อยได้ ก็ระบายสีที่ต่างกันได้”

“สีทางแผนที่ธรณีวิทยาเป็นภาษาสากล ทุกชนชาติจึงดูแผนที่ธรณีวิทยาของประเทศอื่นเข้าใจตรงกันทันที”

เล็งกระจกเข็มทิศไปจุดที่เรามองเห็นยอดเขาไกล ๆ ก่อน ลากเส้นตรงลงแผนที่จากยอดเขานั้นย้อนกลับมาตามทิศทางที่วัดได้ แล้วหาอีกยอดเขาหนึ่งทำเหมือนกัน จุดที่สองเส้นตัดกันหมายถึงตำแหน่งของเรา

ระหว่างทางขึ้นเขาสองนักธรณีวิทยาผลัดให้ความรู้ จับความกระท่อนกระแท่นว่าเคยมีนักธรณีวิทยาชาวไทยกับอเมริกันมาสำรวจบริเวณภูผาผึ้งเมื่อปี ๒๕๐๕ บันทึกรายงานว่าที่นี่เป็นภูเขาหินทราย พบโขดหินเป็นหน้าผาชันเป็นหินทรายสีขาวปนกรวดแสดงลักษณะเด่นต่างจากหมวดหินเสาขัวที่เป็นหินทรายแทรกสลับกับหินโคลนโทนสีแดงที่วางตัวอยู่ด้านล่าง จึงจัดตั้งเป็นชั้นหินแบบฉบับของหมวดหินภูพาน กลุ่มหินโคราช เนื้อหินและการวางชั้นเฉียงระดับของหมวดหินภูพาน แปลความได้ว่าเกิดจากแม่น้ำประสานสายที่มีทิศทางการไหลไปด้านตะวันตกและตะวันตกเฉียงใต้ 

ช่วงแรกชาวคณะไม่พบจุดเหมาะสม กระทั่งเดินถึง “จุดสะพานหิน” มีชั้นหินอยู่กับที่ มีร่องรอยชั้นหินที่มองเห็นชัด นักศึกษาจึงนำอุปกรณ์ออกจากเป้ เริ่มบันทึกหินแต่ละช่วงที่เจอโดยระบายสีไว้บนแผนที่

“ที่ต้องจดข้อมูลชนิดหิน ลักษณะเนื้อหิน ค่าการวางตัวของชั้นหินไว้ เพราะเดี๋ยวเดินขึ้นเขาอีกสัก ๑๐๐ เมตรอาจไม่เจอกรวดแบบบริเวณนี้ แสดงว่าชั้นหินเปลี่ยนไปแล้ว ก็จะระบายอีกสีหนึ่งไว้”

วรพล ยุสนอง นักศึกษาชั้นปีที่ ๔ ว่าพลางหยิบเข็มทิศเป็นตัวช่วยวัดทิศทางการวางตัวของชั้นหินและค่าการเอียงเท ยังใช้ระบุตำแหน่งที่ตนอยู่บนแผนที่ได้โดยเล็งกระจกเข็มทิศไปจุดที่เรามองเห็นยอดเขาไกล ๆ ก่อน ลากเส้นตรงลงแผนที่จากยอดเขานั้นย้อนกลับมาตามทิศทางที่วัดได้ แล้วหาอีกยอดเขาหนึ่งทำเหมือนกัน จุดที่สองเส้นตัดกันหมายถึงตำแหน่งของเรา ถ้าวางแผนที่ในทิศถูกต้อง ใช้เข็มทิศเป็น และรู้จักลักษณะภูมิประเทศจากการสังเกตเส้นชั้นความสูงในกรณีของหินตะกอนก็จะคาดเดาค่าการวางตัวของชั้นหินและมุมเอียงเทของระนาบว่าเอียงกี่องศาได้โดยประมาณ

“อันนี้เป็น ‘ค้อนรุ่น’ ของผม”

เขาหัวเราะเมื่อเห็นเราจ้องค้อนจิ๋ว-จี้คล้องเชือกที่ห้อยคอแล้วหยิบอาวุธที่ใช้งานจริงให้ดู

“ค้อนธรณีมีหัวค้อนหลายแบบขึ้นอยู่กับว่าสำรวจหินชนิดไหน หินอัคนีเหมาะกับค้อนปอนด์ ทุบทีไฟแลบเลย ! แต่โดยมากจะพกแบบที่ด้านหนึ่งทู่ไว้ทุบเพื่อศึกษาเนื้อหิน อีกด้านจะแบนแหลมไว้ขุด งัดเจาะ ด้านแหลมนี่ใช้จิกหินจิกดินตอนปีนหน้าผาได้ด้วยครับ แล้วพอจะถ่ายรูปตัวอย่างหินก็ใช้ค้อนนี่ละเป็นตัวเทียบขนาด โดยวางคู่กับเข็มทิศเพื่อบอกว่าขณะที่ถ่ายเราเห็นสิ่งที่อยู่ในภาพหันไปทิศไหน”

กิจกรรมทำนองนี้เกิดขึ้นหลายครั้งตามรายทางกระทั่งเดินถึงหมุดหมาย

ถ้าใช้สูตรวัดชั้นความสูงของภูเขาโดยยึดแผนที่ภูมิประเทศของทหารแล้วลากเส้นข้ามภูเขาสองลูกแบบนักธรณีวิทยา เวลานี้พวกเราจะอยู่ตรงเส้นคอนทัวร์ ๓๒๐ เมตร (GPS ระบุ ๓๑๕ เมตร)

อาจารย์หนุ่มชี้แผนที่สลับเงยหน้าเป็นระยะไปทางตำแหน่งที่กำลังอธิบาย

“ต่อให้เราอยู่ในที่ที่ไม่เคยไปหรือหลงป่าก็แค่ขึ้นยอดเขาแล้วทำวิธีนี้ก็จะรู้พิกัดได้  คราวนี้มองไปที่ ‘ภูน้อย’ นะครับ จะเห็นลักษณะภูมิประเทศเป็นภูเขาคล้ายสันมีดอีโต้ ด้านหนึ่งเป็นด้านชัน ถ้ามองจากทางนี้จะเห็นพื้นที่ราบเอียงไปตะวันตกเฉียงใต้ บนแผนที่ตรงกลางมีลักษณะเป็นหุบเขาที่มีภูเขาล้อม โครงสร้างเป็นชั้นหินคดโค้งรูปประทุน ในอดีตต่างชาติเห็นจากแผนที่ว่ามีโครงสร้างแบบนี้ก็เข้ามาขุดสำรวจหวังจะหาน้ำมัน แต่ไม่เจอ เพราะยังมีองค์ประกอบที่เหมาะสมอีกหลายอย่าง แต่นับเป็นจุดเริ่มการสำรวจปิโตรเลียมในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ จากนั้นภาคนี้ก็มีการเจาะหาแหล่งพลังงานอีกจนเจอที่ ‘สินภูฮ่อม’ นักศึกษาลองคิดจากแผนที่ตัวเองสิ ถ้าเป็นคุณจะเจาะหาน้ำมันตรงไหน แล้วเจาะลงแผนที่เลย อย่างน้อยวันนี้ก็ได้หัดออกแบบหลุมเจาะเผื่ออนาคตได้ไปวางหลุมเจาะของจริง”

เป็นการเรียกเสียงหัวเราะที่น่าสนใจ จะมีสักกี่อาชีพในโลกนี้ต้องเขียนแผนที่ให้เป็น และไม่ใช่แค่ให้ตนเข้าใจเอง ต้องคำนึงว่ามีอีกหลายอาชีพจะได้ใช้ประโยชน์จากแผนที่ธรณีวิทยา

“อย่างชาวเหมือง นักขุดทอง คนเจาะบาดาล ผู้ทำงานเกี่ยวกับทรัพยากร นักบรรพชีวินก็ใช้ค้นหาซากดึกดำบรรพ์ นักโบราณคดีใช้ข้อมูลส่วน ‘สีเหลือง’ บนแผนที่ซึ่งเป็นชั้นหินที่มีอายุอ่อนที่สุดราวหลักพันปี หากเจอตะกอนทางน้ำก็มีหวังพบหลักฐานตั้งรกรากของสังคมมนุษย์อย่างวัตถุโบราณหรือหม้อไหต่าง ๆ”

โลกถูกปกคลุมด้วยหินตะกอน หินอัคนี หินแปร ฯลฯ จากยุคต่าง ๆ มากมาย และธรณีวิทยาก็แบ่งเวลาเป็นยุคและสมัยต่าง ๆ เมื่อมองไปที่หินจึงเสมือนกำลังมองดูการก่อร่างสร้างตัวของประวัติศาสตร์ที่กำเนิดต่างกันและทิ้งระยะเวลาห่างกันนับล้าน ๆ ปี 

จึงเป็นเรื่องน่าทึ่งที่เราสามารถรู้เห็นว่ามันอยู่ที่ไหนบ้างด้วยแผนที่ธรณีวิทยา