ธงชัย วินิจจะกูล*
เกิดเมื่อวันที่ ๑ ตุลาคม ๒๕๐๐/ค.ศ. ๑๙๕๗ เรียนจบชั้นมัธยมศึกษาจากโรงเรียนสวนกุหลาบวิทยาลัย จบการศึกษาระดับปริญญาตรีทางด้านประวัติศาสตร์จากมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ โดยระหว่างเรียนเคยดำรงตำแหน่งรองนายกองค์การนักศึกษามหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ (อมธ.)  เป็นหนึ่งในผู้นำนักศึกษาที่ถูกจับกุมในเหตุการณ์ ๖ ตุลาคม ๒๕๑๙  หลังได้รับนิรโทษกรรมกลับมาเรียนต่อจนจบปริญญาตรี แล้วต่อปริญญาโทและเอกที่มหาวิทยาลัยซิดนีย์ ประเทศออสเตรเลีย  ปัจจุบันอายุ ๖๗ ปี (ปี ๒๕๖๗/ค.ศ.๒๐๒๔) ดำรงตำแหน่งศาสตราจารย์กิตติคุณประจำภาควิชาประวัติศาสตร์ มหาวิทยาลัยวิสคอนซิน-แมดิสัน สหรัฐอเมริกา 

เปลี่ยนแน่นอน ผมคิดว่าได้งานที่มหาวิทยาลัยวิสคอนซิน-แมดิสัน เพราะเขาดูวิทยานิพนธ์เป็นพื้นฐาน ฟังแนวคิด โดยไม่ได้สนใจภูมิหลังทางการเมืองของผม (กรณี ๖ ตุลาคม ๒๕๑๙)  ตอนนั้นผมก็ไม่ได้เข้าใจว่างานชิ้นนี้จะเป็นที่สนใจกว้างขวางขนาดไหน เพราะอะไร แต่พอเวลาผ่านไปมีประสบการณ์มากขึ้นก็เข้าใจได้ว่างานแบบใดดีพอที่จะผ่าน ที่จะตีพิมพ์ ดีในระดับสร้างผลกระทบวงกว้าง จะเรียกว่าโชคดีหรืออะไรก็ตาม แต่มันเข้าเกณฑ์ที่เขารับเราทำงาน เพราะที่นั่นไม่ได้มีแต่คนทำประวัติศาสตร์เอเชียตะวันออกเฉียงใต้ แต่มีคนทำงานเกี่ยวกับลาตินอเมริกา (ทวีปอเมริกาใต้) แอฟริกา ฯลฯ เขาเห็นงานของเรามีศักยภาพพอจะเป็นที่สนใจข้ามภูมิภาคข้ามสาขาวิชาได้ นี่คือเหตุผลที่ผมได้งานแล้วอยู่ต่อมานานกว่าครึ่งชีวิต และยังมีเพื่อนนักวิชาการนักศึกษาพูดถึง Siam Mapped อยู่ ส่วนหนึ่งคงเพราะหนังสือถูกแปลหลายภาษาชีวิตเปลี่ยนไปมากอย่างไม่เคยคาดเลย

ผมเห็นด้วย ตอนนั้นผมคุยกับคนไม่รู้เรื่อง คุยแนวคิดทางวิชาการได้กับธเนศ (ธเนศ วงศ์ยานนาวา) คนเดียว แต่เขาไม่สนใจประวัติศาสตร์ไทย ผม command (เป็นนาย
ของ) สิ่งที่ตัวเองเขียนได้ไม่ดีพอ แต่ต้องสื่อสาร คุณก็จะต้องอธิบายยืดยาวซับซ้อนโดยใช่เหตุ ทำให้ชัดเจนภายในไม่กี่ประโยคไม่ได้ มนุษย์เราก็เป็นแบบนี้ กว่าจะรู้ว่าเขียนอะไรออกไป ในความหมายที่ต้องให้คนนอกจับใจความสำคัญได้ คนอ่านคิดต่อได้ ไม่ง่ายเลย  ตอนนั้นผมก็ไม่ได้สนใจว่างานชิ้นนี้จะสำคัญต่อแวดวงไทยศึกษา เอเชียตะวันออกเฉียงใต้ศึกษาหรือไม่  ถ้าคุณเปิดอ่าน Siam Mapped เวอร์ชันภาษาอังกฤษจะไม่เจอคำว่า discourse (วาทกรรม) เพราะคำนี้ยังฟังเข้าใจยาก แต่นักวิชาการไทยสมัยนี้รู้จักกันทั่วไป  งานชิ้นนี้มีอิทธิพลของ มีแชล ฟูโก (Michel Foucault) และ เอ็ดเวิร์ด ซาอิด (Edward Said)  ถามว่าตอนนั้นมีคนรู้จักนักคิดเหล่านี้ไหม มีน้อยมาก อาจนับคนได้ แถมตอนเขียนวิทยานิพนธ์ในใจผมก็รู้ว่าน่าจะยากสำหรับสาธารณชน แต่ผมไม่แคร์ ขอเขียนในสิ่งที่คิด จะเป็นประโยชน์กับคนจำนวนนิดเดียวก็ไม่เป็นไร ถ้าเราเขียนหนังสือแล้วคนจำนวนมากไม่เข้าใจ มันจะมีผลได้ไหม ได้สิ เพราะผมคิดว่ามีการปฏิบัติการ (ทางความคิด) ในหลายระดับ

ก็ไม่เป็นไร ฝรั่งบางคนอ่านแล้วเห็นเรื่องเส้นเขตแดนบางคนเห็นเรื่องสภาวะภายใต้อาณานิคม (colonial condition) สภาวะหลังอาณานิคม (postcolonial condition) บ้างเห็นประเด็นเรื่อง “พื้นที่ (space)” มากกว่าเรื่องเขตแดน เห็นประเด็นเทคโนโลยีที่กำหนดความคิดของมนุษย์ กรณีงาน ชุมชนจินตกรรม (Imagined Communities) ของ เบน แอนเดอร์สัน ที่เน้นเรื่อง “เวลา (time)” เมื่อเบนอ่าน เขาเห็นประเด็นเกี่ยวกับ “พื้นที่ (space)” เรื่องนี้ยังมีหลายแง่มุม เช่น “ชาตินิยม” บางคนมักอธิบายว่าเส้นเขตแดนเกิดขึ้นพร้อมความรู้สึกชาตินิยม บางคนก็อาจเลยเถิดอธิบายว่าผมเห็น “พื้นที่” สำคัญกว่า “ชาตินิยม” แต่ผมไม่เคยคิดแบบนั้น

ขอนอกคำถามนิดหนึ่ง อาจถามว่าผมคิดอย่างไร เรื่อง “ชาติ”  เมื่อเร็ว ๆ นี้ผมไปให้สัมภาษณ์รายการหนึ่ง เขาถามว่า “รัฐชาติ” เกิดเมื่อไร ผมตอบไม่ได้ เพราะชาติประกอบสร้างขึ้นจากหลายปัจจัย ในแง่ “ดินแดน” อาจเกิดเมื่อนั้น ในแง่ “กฎหมาย” อาจเกิดตอนโน้น ในแง่ “อธิปไตย” เกิดอีกเวลาหนึ่ง  มีคนบอกว่าเกิดในปี ๒๔๗๕ เมื่ออำนาจอธิปไตยเป็นของประชาชน ผมก็แซวว่า แล้วตอนนี้ (ปี ๒๕๖๗) เราไม่เป็นชาติอีกแล้วใช่ไหม เพราะอำนาจอธิปไตยไม่ได้เป็นของประชาชน (หัวเราะ) มันก็ไม่ได้อีกใช่ไหมครับ ผมถึงบอกว่าชาติกำเนิดได้ในหลายจุด เราพูดถึงชาติราวกับเป็นของอย่างเดียวไม่ได้  ในแง่ดินแดนคุณอาจบอกว่าชาติไทยมีมาตั้งแต่สมัยรัชกาลที่ ๕ ก็ได้  คนอาจถามว่าธงชัยคิดว่าดินแดนสำคัญกว่าเรื่องเจ้าหรือ ผมไม่เคยพูด แต่จะบอกว่าชาติเป็นสิ่งประกอบสร้างขึ้นมาไม่นานนี้ ทั้งด้วยดินแดนและอย่างอื่น ๆ

สี่สิบกว่าปีที่แล้วในเหตุการณ์ ๖ ตุลาคม ๒๕๑๙ เราหัวใจสลายเพราะความรักชาติ สิ่งที่ผมทำคือบอกว่าชาติไม่ใช่สิ่งที่มีตามธรรมชาติ ไม่ใช่สิ่งต้องยึดมั่นถือมั่นกันนักหนา  พูดแบบชาวพุทธ คุณจะไปยึดติดอะไรมากมาย เพราะสุดท้ายเราประดิษฐ์สร้างมันขึ้นมา  อาจารย์สมศักดิ์ เจียมธีรสกุล เขียนหนังสือ ประวัติศาสตร์ที่เพิ่งสร้าง ผมกำลังบอกว่า ไม่ใช่แค่ประวัติศาสตร์หรือความรู้ แม้กระทั่งชาติก็เพิ่งถูกสร้างขึ้นไม่นานมานี้ คุณคิดต่อได้ว่าอะไรอีกที่ประกอบขึ้นเป็นชาติ 

จะเห็นว่าพออ่านในแง่นี้ปุ๊บก็ไปทำเรื่องอื่นได้ ไม่จำเป็นต้องมาทำงานเรื่องแผนที่แล้ว นี่คือจุดประสงค์อย่างหนึ่งของ Siam Mapped เป็นพื้นฐานให้คิดถึงอย่างอื่น ซึ่งในเวลาต่อมาก็มีคนศึกษาปัจจัยต่าง ๆ ที่ประกอบสร้างเป็นชาติอีกมากมาย  ส่วนกรณี “ชาตินิยมไทย” ผมขอพูดให้ชัดขึ้นว่าเราเป็น “ราชาชาติ” เรานิยาม เราจินตนาการว่าเป็นข้า เป็นไพร่ เป็นพลเมือง ของผู้ปกครองหรือเจ้าคนเดียวกัน เราสามารถศึกษาทุกเรื่องที่ประกอบขึ้นเป็นชาติด้วยวิธีวิทยาเดียวกัน ที่ผมทำคือยกตัวอย่างเรื่องแผนที่

ผมพูดถึง “พื้นที่” พูดถึง “ชาติ” แล้ว อย่างที่ ๓ คือ Siam Mapped เป็นเรื่องเล่าว่าด้วย “วิธีวิทยา” คืออธิบาย spatial approach ออกมาเป็นเรื่องเล่า ผมอยากให้ลองคิดถึง “ความหมาย” เป็นพื้นที่หนึ่ง เรามีความหมายที่ ๑ ที่ ๒  ความหมายหลายอย่างซ้อนทับกัน สู้กัน เบียดขับกัน ผมแปรเรื่องต่าง ๆ ให้กลายเป็น “พื้นที่ (space)” คิดถึงการต่อสู้ของเรื่องต่าง ๆ เป็นพื้นที่ คิดถึง “ขอบเขต” ของความหมายเป็นพื้นที่  คำว่า definition (นิยาม) ก็เป็น space (พื้นที่) บางคนอาจจะไปศึกษานิยามหลากหลาย ช่วงชิงความหมายกันอย่างไร ขยายพื้นที่ ต่อสู้กันอย่างไร ซึ่ง Siam Mapped ก็แสดงให้เห็นว่าการต่อสู้ของความหมายเป็นการต่อสู้เชิง space เช่นกัน

ดังนั้นอันที่ ๔ คือจะถือว่า Siam Mapped เป็น allegory ก็ได้ ผมเลือกใช้คำภาษาอังกฤษดีกว่าไทย คำนี้มีคนแปลว่า “อุปนิทัศน์” แต่ก็ยิ่งไม่รู้เรื่อง (หัวเราะ)  อาจารย์ท่านหนึ่งแปลคำนี้ว่า “นิทานเปรียบเทียบ” พวกเรียนวรรณคดีจะเข้าใจ คือการเล่าเรื่องหนึ่งเพื่อบอกถึงอีกเรื่องหนึ่ง เหมือนคุณสร้างเป็นสมการขึ้นมา ผมอธิบายไปก็จะกลายเป็นการโอ้อวด คือมันอ่านให้คิดไปถึงเรื่องอื่นได้หลายอย่างดังที่บอก  ถ้าถามว่าตอนเขียนผมตั้งใจหรือไม่ว่าอยากทำให้ประวัติศาสตร์แผนที่เป็น allegory ไปถึงอย่างอื่นด้วย  ผมคิดแต่ไม่ชัดไม่จริงจังไม่ละเอียด พอผ่านอะไรมากขึ้นถึงเห็น ตอนที่เขียนนั้นเราไม่กล้าเขียนถึงบางอย่างก็เขียนเป็น allegory เพื่อบอกสิ่งนั้น ไม่แน่ใจว่าคนรุ่นหลังอ่านแล้วคิดอย่างไร จะอ่านได้อย่างที่เราตั้งใจหรือไม่ก็เป็นเรื่องของพวกเขา

ใช่แน่ หลายคนอาจอ่านรู้เรื่อง แต่จะตามที่ผมคิดหรือไม่ ผมคุมไม่ได้ แต่เงื่อนไขมันให้แล้ว สังคมรู้จักคำว่า discourse รู้จักแนวคิด บางเรื่องอาจารย์รุ่นใหม่พูดชัดเจนกว่าผมอีก เช่นเรื่องการแปล ที่ทั้งหมายถึงแปลเป็นไทยตามความหมายตรง ๆ (literal meaning) กับอีกแบบคือความหมายโดยนัย เช่น ผมเห็นว่าการศึกษาอาณาบริเวณศึกษา (area studies) ทั้งหมดเป็นการแปลแบบหนึ่ง หมายถึงการเข้าใจคนในอีกสังคมหนึ่งโดยคนสังคมอื่น การแปลจึงไม่ได้เกิดผลแค่ทำให้บางอย่างหายไป (lost in translation) แต่มีหลายอย่างเกิดใหม่ด้วย นั่นคือความรู้  ตัวอย่างเช่น อาจารย์ยุกติ (ยุกติ มุกดาวิจิตร) ศึกษาประเทศเวียดนาม ถือเป็นการเพิ่มความรู้หรือไม่ ใช่แน่นอน แล้วศึกษาอย่างไร นอกจากการแปลภาษาเวียดนาม เขาต้องเอาตัวเองเข้าไปในเวียดนาม ศึกษาผ่านมุมมองและความคิดของเขา โดยที่เขาโตมาในสังคมไทย  ถ้าเรามองย้อนกลับไปเราเห็น มาร์โค โปโล (Marco Polo) นั่นก็นักแปลแต่เขาไม่ได้แปลภาษาโดยตรง อิบน์ บะฏูเฏาะฮ์ (Ibn Battuta) นักเดินทางแบบเดียวกันแต่จากโลกมุสลิมคนจึงไม่รู้จัก คนเหล่านี้คือคนรุ่นแรกของวงการอาณาบริเวณศึกษา เราคิดถึงฝรั่งที่เข้ามาศึกษาเรื่องไทย เวียดนาม คนเหล่านี้คือนักแปล ซึ่งไม่ใช่แค่แปลภาษาแปลคำ แต่ทำให้เกิดความรู้ใหม่ขึ้นด้วย ประเด็นเช่นนี้นักวิชาการรุ่นหลังเข้าใจดีกว่าผม พูดได้ชัดเจนกว่ามาก ถึงวันนี้ผมจึงเชื่อว่า Siam Mapped คงเป็นเรื่องง่ายสำหรับเขา

"มีคนเข้าใจผิดว่าผมอธิบายว่า เพิ่งจะมีเส้นเขตแดนในโลกสมัยใหม่ ที่จริงผมบอกมีเส้นเขตแดนประเพณี แต่เป็นคนละชนิดกัน"

ไม่อยากบอกให้คนแปลเสียกำลังใจ ส่วนตัวผมชอบเวอร์ชันภาษาอังกฤษมากกว่า ตอนเขียนไม่ได้รู้สึก แต่พอกลับไปอ่านใหม่ก็ไม่เลว ผมคิดว่าภาษาไทยเข้าใจยาก คนแปลต้องพยายามมาก สุดท้ายมีคนบอกผมว่าไม่เป็นไร การแปลคือการผลิตงานอีกชิ้นหนึ่ง อย่าคิดว่าดีกว่าหรือไม่ ทฤษฎีการแปลหลัง ๆ ก็พูดแบบนี้ 

Siam Mapped ฉบับพิมพ์ครั้งแรกกับสำนักพิมพ์มหาวิทยาลัยฮาวาย (University of Hawai’i Press) ถ้าดูปกด้านในจะเห็นตัวเลขนับถอยหลังตรงแผ่นรองปก 10 9 8... ซึ่งจะบอกว่าพิมพ์ edition กี่ครั้ง ระบบการนับครั้งพิมพ์ของฝรั่งต่างจากไทย จะเดินเครื่องพิมพ์กี่ครั้งสำหรับ edition แรก เขาก็ถือเป็นการพิมพ์ครั้งแรก  ถ้ามีการแก้ไขสำคัญถึงจะเรียก second edition แต่ละ edition อาจเดินเครื่องพิมพ์เป็นสิบครั้งก็ได้ ในยุคหลังตัวเลขนี้หายไปแล้วเพราะระบบการพิมพ์แบบดิจิทัลสามารถผลิตหนังสือตามจำนวนที่ต้องการได้ (print on demand) ไม่จำเป็นต้องตีพิมพ์มากๆ แล้วไปกองในคลังสินค้า  ในกรณีตีพิมพ์ห่างกัน หลายปีหรือเปลี่ยนสำนักพิมพ์ถึงจะเรียก second printing หรือการพิมพ์ครั้งที่ ๒  แต่คุณอาจแปลกใจถ้าผมบอกว่ายอดขายหนังสือวิชาการของฝรั่งโดยเฉลี่ยหรือตามปรกติมักน้อยกว่าของไทยมาก ยอดขายของ Siam Mapped นับว่าดี ทว่าห่างไกลจากหนังสือในไทยมาก แต่ไม่ได้หมายความว่าคนอ่านจะน้อยกว่าเสมอไป เพราะระบบห้องสมุดทั้งของมหาวิทยาลัยต่าง ๆ และห้องสมุดประชาชนเป็นช่องทางเพิ่มจำนวนคนอ่านได้หลายเท่าของยอดขาย

ตอนทำผมคิดถึงอีกอย่าง คือ “ประวัติศาสตร์ทางเลือก” เพราะประวัติศาสตร์นั้นโหดร้าย ดังนั้นจะลดความโหดร้ายลง หนึ่ง ต้องมีทางเลือกอื่น  สอง ต้องเล่นกับประวัติศาสตร์  ในงานชิ้นนี้ผมเล่นแรง ๆ จริง ๆ จัง ๆ จนชาติและประวัติศาสตร์ไม่ศักดิ์สิทธิ์ ผมต้องการให้คนกล้าคิด มีความสุขในการตั้งคำถามกับความศักดิ์สิทธิ์ทั้งหลาย

ผมขอนอกเรื่องสักนิดได้ไหมครับ คือมักมีคนบอกว่าผมและคนที่ไม่ตายเมื่อ ๖ ตุลาฯ ยังหมกมุ่นกับความแค้น ไม่ว่าผมให้ความเห็นอะไรก็ตอบโต้ว่าผมยังแค้นไม่เลิก ขอบอกตามตรงว่าผมยังคงความเจ็บปวดจากกรณี ๖ ตุลาฯ อยู่ทุกวัน และคงไม่มีทางหายไปจนกว่าผมจะตาย แต่ผมไม่คิดว่าเป็นสิ่งที่ผิดหรือผิดปรกติ และไม่น่ายากในการทำความเข้าใจสำหรับคนที่ไม่ได้เผชิญเหตุการณ์แบบนั้นด้วยตัวเอง  อย่างไรก็ตามการเหมาว่าคนที่เจ็บปวดทำอะไรก็คงมาจากความอยากแก้แค้น นัยหนึ่งก็คือ ไม่มีทางทำอย่างอื่นที่พึงรับฟังได้ หรือถึงขนาดไม่มีทางเอาดีได้ในชีวิต การกล่าวหาง่าย ๆ หยาบ ๆ แบบนี้ทำเพื่อบอกปัดความคิดต่าง ๆ ของผมต่อสารพัดเรื่องและงานวิชาการของผม  เรามักบอกไทยเป็นสังคมพุทธ พุทธศาสนามีคำสอนชั้นเลิศให้เรารู้จักอารมณ์และความสำนึกสารพัดอย่างละเอียดอ่อน แต่ดูเหมือนคนในสังคมพุทธกลับไม่เข้าใจว่าความเจ็บปวดกับความคั่งแค้นต่างกับลิบลับ ไม่เข้าใจว่าคนเราสามารถกำหนดรู้และควบคุมความเจ็บปวดได้ มีสติอยู่กับปัจจุบันก็ได้ แปรเป็นพลังสร้างสรรค์ก็ได้ ผมเชื่อว่าชีวิตผมไม่ได้ล้มเหลวและไปได้ดีพอควร

วันก่อนมีคนเตือนว่างานชิ้นนี้ตีพิมพ์ครบรอบ ๓๐ ปีแล้ว ผมก็เพิ่งนึกออก ตอนเขียน Siam Mapped ถ้าต้องเขียนแบบคำนึงถึงคนอ่าน ผมนึกไม่ออกว่าต้องทำอย่างไร ผมเขียนสิ่งที่อยากเขียน คนอ่านจะรู้เรื่องหรือไม่ก็ปล่อยให้เป็นชะตากรรม Siam Mapped เองผมตั้งใจแต่แรกให้เป็น “ประวัติศาสตร์ทางเลือก (alternative history)” ในแง่นี้
ได้ผลดีกว่าที่ผมคิด มันอธิบายประวัติศาสตร์ในแง่มุมที่ต่างจากขนบเดิม ไม่ทำให้เจ้าเป็นตัวการ (agency) ของการเปลี่ยนแปลง ทุกคนตกเป็นทาสเทคโนโลยี (การทำแผนที่ การวัด ฯลฯ)  ผมเห็นเทคโนโลยีเป็นพระเจ้าหรือ ไม่หรอกครับ แต่ปัจจุบันเราก็เป็นทาสหลายเรื่องโดยไม่รู้ตัว เช่น
ใช้ธนบัตรใบละพันที่วัสดุผลิตไม่ต่างจากธนบัตรใบละ ๒๐ บาท ถ้าคุณอยากหลุดพ้น คุณเสร็จแน่นอน เพราะจะมีคนบอกว่าเอาธนบัตรใบละพันมาแล้วคุณเอาใบละ ๒๐ ไปแทน (หัวเราะ) บางเรื่องเราอยู่โดยยอมเป็นทาสมันร่วมกัน ดังนั้นประวัติศาสตร์ทางเลือกคือการโน้มน้าวให้คิดอีกแบบหรือจากอีกฐานหนึ่ง ส่วนผลที่เกิดต่อสังคมไทย ผมไม่แน่ใจ เวลาคนพูดถึง Siam Mapped หรืองานอย่างประชาธิปไตยที่มีกษัตริย์อยู่เหนือการเมือง ไม่ว่าเขาจะอ่านหรือไม่อ่าน แต่เขารู้แล้วว่าประวัติศาสตร์ไม่ได้มีแบบเดียว การที่ Siam Mapped กลายเป็น “ความรู้ทั่วไป” อย่างหนึ่งก็เหนือความคาดคิดแล้ว ตอนนี้ก็ยากที่รัฐจะทำให้เรื่องเล่าเป็นชุดเดียว ดังนั้นผลเป็นบวกหรือลบผมไม่รู้ แต่คนไม่ได้เชื่ออย่างที่รัฐต้องการ และไม่ว่ารัฐจะพยายามแค่ไหนก็จะทำไม่ได้อีกแล้ว

ผมไม่ได้ติดตาม หลังทำ Siam Mapped เสร็จ ผมเหนื่อยและเบื่อ ไม่ใช่ไม่มีความหมาย แต่การอยู่กับสิ่งใดสิ่งหนึ่งของแต่ละคนมีขีดจำกัดไม่เท่ากัน บางคนอยู่ได้ทั้งชีวิต อีกคนก็อยากไปทำอย่างอื่นบ้าง  จาก Siam Mapped มีหลายเส้นทางให้ศึกษาต่อ เช่น ภูมิศาสตร์ ชาตินิยม ผมหยุดในไลน์ของภูมิศาสตร์ แต่มาทำงานต่อในเรื่องชาตินิยม จำได้ว่าราวปี ๒๕๔๗/ค.ศ. ๒๐๐๔ สิบปีหลังตีพิมพ์ มีนักศึกษาที่วิสคอนซิน-แมดิสันอยากทำเรื่องภูมิศาสตร์ต่อจากที่เราทำไว้ แต่ผมเองตามไม่ทันแล้ว หลายเรื่องไปไกลมาก เช่นแนวคิดเรื่องอำนาจอธิปไตย ผมเลยยอมแพ้ ให้คนอื่นเขาทำต่อไป 

ผมเลือกศึกษาองค์ประกอบความเป็นชาติอย่างอื่น ๆ ดูสิ่งที่ประกอบสร้าง “ความเป็นไทย” “ความเป็นอื่น” เช่น “ประวัติศาสตร์”  ตอนทำวิทยานิพนธ์มีบทหนึ่งที่ผมเอาออก มันว่าด้วยการศึกษาประวัติศาสตร์ด้วยวิธีวิทยาเดียวกับที่ใช้ศึกษาแผนที่ ผมเขียนไปเกือบ ๑๐๐ หน้า ผมเอา spatial concept ไปศึกษาความรู้ประวัติศาสตร์ อาจารย์ที่ปรึกษาบอกว่าบทนี้ไม่จำเป็นเพราะจะกลายเป็นหัวข้อใหม่ในวิทยานิพนธ์ 

ผมเดินไปทางนี้มากขึ้น เห็นมากขึ้น พอถึงจุดหนึ่งผมเห็นแง่มุมของแนวคิด “ราชาชาตินิยม” ผมไม่คิดเลยว่าการชี้ให้เห็นแนวคิดนี้จะมีคนยอมรับจำนวนมาก และหลายคนคิดในแง่ที่ผมไม่ได้คิด เช่น เอาไปให้ความหมายว่าคือเจ้า แต่เขาก็ไม่ผิด เพียงแต่ผมคิดแค่ว่าเป็นอุดมการณ์ของการเขียนประวัติศาสตร์ นั่นเป็นประเด็นที่ ๑  ประเด็นที่ ๒ ผมคิดเรื่อง “รัฐราชาชาติ” มานานแล้ว ชาตินิยมไทยคือชุมชนจินตกรรมที่ผูกกันไว้ด้วยความเป็นพสกนิกร (subject) ของเจ้า ดังนั้นนี่ไม่ใช่ “ประชาชาติ” แต่เป็น “ราชาชาติ” แต่ตอนเขียนเรื่อง “ราชาชาตินิยม” นั้นผมยังไม่ได้พัฒนาความเข้าใจถึงรัฐราชาชาติอย่างเพียงพอ จึงใช้ว่า “ประวัติศาสตร์แบบราชาชาตินิยม” ไปก่อน แต่คำนี้ไม่ได้หมายถึงเพียงแค่ชาตินิยมที่ยึดโยงกับราชานะครับ แต่อีกความหมายหนึ่งคือชาติที่เป็นแบบ “ราชาชาติ”

บางท่านบอกผมเขียนราวกับว่าเมื่อตกลงเขตแดนกันได้ แผนที่สยามก็เกิดขึ้นสมบูรณ์แล้ว ผมไม่เถียง เพราะผมสนใจถึงการสถาปนา “ระบอบของการคิด (regime of thought)” ทางภูมิศาสตร์การเมืองแบบสมัยใหม่ที่ยังเป็นระบอบหลักของปัจจุบัน แต่ไม่สนใจว่าระบอบการคิดแบบนี้นำไปสู่การขีดเส้นจริง ๆ หรือทำสนธิสัญญาเสร็จสิ้นเมื่อไร  ถ้าหากผมจะเถียงกลับ การเจรจาเขตแดนและการทำแผนที่มีต่อมาตลอด สมัยสงครามเย็นก็ยังไม่ยุติ ปัจจุบันก็ยังไม่ยุติ หลายจุดตกลงกันไม่ได้ก็ไม่ตกลงเพราะจะทะเลาะกันเปล่า ๆ กระทรวงการต่างประเทศ กองทัพทราบดี ไม่ใช่แค่บริเวณสามหมู่บ้านที่จังหวัดพิษณุโลกซึ่งผมสงสัยว่ามีการอ่านแผนที่ผิด เพราะทางน้ำก็เปลี่ยนไปด้วย จึงอาจเป็นการรบกันและคนตายด้วยเรื่องไร้สาระเพราะแผนที่ แล้วลงท้ายต้องยอมยุติด้วยการไม่ตัดสินเขตแดน  การบอกว่าแผนที่ก็ยังทำต่อมาในยุคหลัง ๆ ยืนยันว่าระบอบการคิดทางภูมิศาสตร์การเมืองที่
Siam Mapped อธิบายยังทรงอำนาจถึงปัจจุบัน

ผมคงปล่อยข้ออ่อนให้อยู่อย่างนั้น ช่วงแรกใครบอกให้แก้ผมก็ไม่ได้สนใจ ต่อมาคนมองว่า Siam Mapped มีอิทธิพล ผมยิ่งไม่อยากทำ จะดีจะชั่วอย่างไรให้คนวิจารณ์ไป ผมทำอย่างอื่นดีกว่า  จริง ๆ มีจุดพลาดสองสามจุดในงาน ทันทีที่ผมได้เล่มผมเจอตั้งแต่แรก ผมไม่บอกแล้วกัน (หัวเราะ) ปล่อยไปเถอะ เพราะผิดในรายละเอียดย่อย ๆ ที่ไม่มีผลต่อประเด็นสำคัญ

หอสมุดสภาคองเกรสเป็นผู้จัดซื้อแผนที่โบราณสองแผ่นที่วาดบนสองด้านของผ้าผืนเดียวกัน เขาทำ PDF ส่งให้ผู้เชี่ยวชาญดูก่อนซื้อตัวจริงแล้วส่งมาปรึกษาผมด้วย ขอให้ช่วยดูว่าเข้าสไตล์แผนที่โบราณของไทยจริงหรือไม่ ผมก็ตอบว่าใช่ แต่อายุแค่ไหนไม่ทราบ ไม่น่าจะเป็นของปลอม หอสมุดก็เลยซื้อแล้วนำเผยแพร่ออนไลน์ 

พอผมศึกษาจริงจังขึ้นและไปดูของจริงด้วยก็เกิดคำถามและสนุกกับมันมาก ๆ ผมนึกถึงแผนที่โบราณของสยาม ๑๗ แผ่นที่พบในพระบรมมหาราชวัง (สำนักพิมพ์ริเวอร์บุ๊คส์จัดพิมพ์ ค.ศ. ๒๐๐๔ ในชื่อ Royal Siamese Maps) ความเกี่ยวพันคือ ผมคิดว่าเราควรตั้งคำถามศึกษา สอบสวนแผนที่โบราณ ๑๗ แผ่นอีกครั้ง ซึ่งจะเป็นประโยชน์ต่อการสร้างฐานความรู้เกี่ยวกับแผนที่โบราณของไทยมาก 

ปลายเดือนมิถุนายนผมเสนอการศึกษาแผนที่สองแผ่นนี้ที่สยามสมาคมในพระบรมราชูปถัมภ์ บอกผู้ฟังว่าทนฟังหน่อยนะครับ เพราะอาจสงสัยว่ารายละเอียดที่เล่านี่จะรู้ไปทำไม  สำหรับคนทำงานด้านมนุษยศาสตร์ ถึงจุดหนึ่งคุณจะไม่สนใจแล้วว่ารู้ไปทำไม มีประโยชน์หรือไม่ เพราะหลายเรื่องเมื่อเราอิน “ความอยากรู้” มีคุณค่าในตัวเอง ทำให้สนุกกับการคิด การรู้เรื่องเล็ก ๆ น้อย ๆ อย่างรอยสะเก็ดไฟ รอยแมลงกัดบนแผนที่โบราณต่างกันอย่างไรเราควรเปิดใจ ความอยากรู้อยากเห็นนี่แหละมีคุณค่าต่อการทำงานด้านมนุษยศาสตร์  ผมเคยบอกว่า “หอคอยงาช้าง” ทางวิชาการต้องเข้มแข็งกว่านี้ ความอยากรู้อยากเห็นทำให้เราเปิดโลก คุณคิดว่าการตั้งคำถาม สงสัย วิเคราะห์เรื่องอะไรที่มันเข้าท่าบ้าง ประหลาดบ้าง ได้มาตรง ๆ ง่าย ๆ  ด้วยการตั้งคำถามที่คนอื่นเขาไม่ตั้งหรือไม่ใช่ มันไม่มีทางลัด หลายเรื่องได้จากคำถามที่ดูเหมือนเฮงซวย (หัวเราะ) เช่น แมลงอะไรกัดแผนที่ ผมถามแบบนี้จนเป็นนิสัย บางทีก็นึกเหมือนกันว่าจะรู้ไปทำไม แต่ก็ตอบตัวเองว่าแค่อยากรู้เฉย ๆ (หัวเราะ) คำถามเกี่ยวกับแผนที่ที่คนไม่ถามเลยคือ คนสมัยก่อนทำแผนที่อย่างไร คุณว่าคำถามนี้สำคัญไหม มันเกี่ยวกับอะไร คำตอบคือจินตนาการครับ คนสมัยนั้นเดินบนพื้นราบ ไม่มีเทคโนโลยี รู้ได้อย่างไรว่าแผนที่ส่วนไหนต่อกับส่วนไหน จะพบว่าแผนที่โบราณมาตราส่วนผิดหมด แต่ก็ไม่ถึงขนาดทำให้ตำแหน่งบนเส้นรุ้งเส้นแวงเคลื่อนมากนัก เขาทำได้อย่างไร แผนที่โบราณ ๑๗ แผ่นเป็นแบบนั้น แต่ไม่มีการตั้งคำถามเลย

ไปดูแผนที่ฝรั่งจะเห็นเส้นเต็มไปหมด เพราะเขามีกล้องส่อง เขาดูดาว เขาคำนวณระยะทางโดยใช้ตรีโกณมิติ ซึ่งมนุษย์รู้จักตั้งแต่ก่อนคริสต์ศักราช  คริสต์ศตวรรษที่ ๑๖ เขาเดินทางจากจุดหนึ่งไปจุดหนึ่ง วัดองศาของการดูดาวดวงเดียวกัน ดูจากทิศ คำนวณระยะทาง ฯลฯ ระบบนี้คือ triangulation ผิวโลกประกอบด้วยสามเหลี่ยมเต็มไปหมด จนศตวรรษที่ ๒๐ ถึงเลิกใช้  ผมมีคำถามว่าคนไทยวัดระยะวัดรุ้งแวงอย่างไรเวลาทำแผนที่ขนาดใหญ่ ซึ่งเขาเรียกอะไรก่อนที่จะรู้รุ้งแวง ถ้าไม่รู้เลยจะประหลาดมาก รายละเอียดในแผนที่ที่บอกว่าระยะทางกี่เส้น กี่วัน กี่คืน คำถามคือ หมายถึงการใช้เกวียนเทียมควายหรือม้า หรือเป็น “มาตรานามธรรม” อย่างที่เราเรียกว่าศอก ฟุต ซึ่งไม่รู้วัดจากเท้าใครใหญ่ขนาดนี้ (หัวเราะ)  ระบบการวัดของอังกฤษจะใช้จุดอ้างอิงเป็นร่างกายคน ซึ่งร่างกายแต่ละคนไม่เท่ากัน แปลว่าตอนใช้เกิดมาตรฐานไปแล้ว แม้จะอิงกับร่างกายก็เถอะ แต่กี่เส้น กี่วัน กี่คืน เป็นมาตรฐานจากอะไร เมื่อไร เรายอมรับโดยไม่ทราบเลยว่ามีความเป็นมาอย่างไร  อีกอย่างอย่าลืมว่าคนไทยมีความรู้เรื่องดาราศาสตร์ เราไม่ใช้ความรู้เรื่องนี้ทำแผนที่เลยหรือ สยามรู้จักตรีโกณมิติไหม อย่าบอกว่าเราไม่รู้จักกล้องวัดระยะ เพราะสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราชก็มีการเล็งกล้องแล้ว หรือหลังรัฐประหารพระนารายณ์ฯ กล้องโดนทำลายหมด คำถามที่ดูไม่สำคัญนำเรามาถึงตรงนี้ เริ่มจากถามว่าวัดอย่างไร เพราะปลายทางคือประวัติศาสตร์คณิตศาสตร์