เขาดินสอจึงเป็นจุดที่เหมาะสมต่อการเฝ้าศึกษาและเก็บข้อมูลเหยี่ยวอพยพ

แต่ที่ผ่านมายังเป็นความลับว่าเมื่อเหยี่ยวพ้นเขาดินสอแล้วไปไหนต่อ ทำอะไร ใช้เวลาเพียงใด รวมระยะทางเท่าไรจึงถึงบ้าน แล้วนกที่มาเขาดินสอปีถัดไปใช่ตัวเดิมไหม

คณะวิจัยจากห้องปฏิบัติการนิเวศวิทยาการอนุรักษ์ มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีพระจอมเกล้าธนบุรี มหาวิทยาลัยมหิดล สมาคมอนุรักษ์นกและธรรมชาติแห่งประเทศไทยและมูลนิธิศึกษาธรรมชาติเขาดินสอ จึงจับมือกันศึกษาเส้นทางอพยพ-จุดแวะพักสำคัญซึ่งอาจเป็นทั้งแหล่งหากินและแหล่งทำรังวางไข่ในฤดูหนาวของ “เหยี่ยวนกเขาพันธุ์จีน [Chinese Sparrowhawk (Accipiter soloensis)]” กับ “เหยี่ยวนกเขาพันธุ์ญี่ปุ่น [Japanese Sparrowhawk (Accipiter gularis)]” โดยเก็บข้อมูลผ่าน “เครื่องส่งสัญญาณดาวเทียมพลังงานแสงอาทิตย์” ที่สำนักงานพัฒนาวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยีแห่งชาติ (สวทช.) สนับสนุน

“ที่จริงเรามีการสำรวจสัตว์ทุกชนิดบนเขาดินสอตั้งแต่ที่นี่ยังไม่ได้รับการพูดถึงแง่ท่องเที่ยว ในส่วนนกล่าเหยื่อ เริ่มศึกษาปี ๒๕๕๔ เราจะจับเหยี่ยวนกเขาพันธุ์จีน เหยี่ยวนกเขาพันธุ์ญี่ปุ่น เหยี่ยวนกเขาหงอน และเหยี่ยวกิ้งก่าสีดำมาสวมห่วงขาซึ่งเป็นโลหะขนาดเล็กน้ำหนักเบา หรือไม่ก็ติดวิทยุรับส่งสัญญาณการเคลื่อนไหวด้วยดาวเทียม จนปี ๒๕๕๙ ได้รับอนุมัติทุนวิจัยจาก สวทช. ให้เก็บข้อมูลเส้นทางบินของเหยี่ยวอพยพ ช่วง ๓ เดือนแรกพบว่ามีนกอื่นอีกราว ๕๐ ชนิด แต่โดดเด่นสุดต้องยกให้นกล่าเหยื่อเพราะมีจำนวนมากที่บินผ่านนับล้านตัวได้ แค่เหยี่ยวก็มีถึง ๓๘ ชนิดแล้ว ในบรรดาเหยี่ยวที่เราเคยทดลองดักจับแล้วสำเร็จมากสุดคือสองชนิดที่เลือกใช้วิจัย ชนิดอื่นบางทีผ่านไปเป็น ๑๐ ปีจับได้แค่ครั้งเดียวก็ไม่เหมาะจะใช้เป็นตัวอย่าง”

นายสัตวแพทย์เกษตร สุเตชะ อดีตนายกสมาคมอนุรักษ์นกและธรรมชาติแห่งประเทศไทย ย้อนจุดเริ่มทำวิจัยโดยประสานความร่วมมือกับกรมอุทยานแห่งชาติสัตว์ป่าและพันธุ์พืช ทั้งยังมีข้าราชการจากสถานีวิจัยสัตว์ป่าคลองแสง จังหวัดสุราษฎร์ธานี สนับสนุนการติดตามอย่างต่อเนื่องมาเกือบ ๑๐ ปี

“ผมว่าเวลานี้ยังไม่มีที่ไหนในโลกเหมาะเป็นแหล่งศึกษาเหยี่ยวหรือนกล่าเหยื่อดีเท่าเขาดินสอ ทุกปีจะมีชาวต่างชาติที่สนใจมุ่งมาที่นี่ เดินขึ้นเขาแต่เช้า อยู่บนเขาวันละหลายชั่วโมงเพื่อเฝ้าดูพฤติกรรมของเหยี่ยวที่อพยพผ่าน ซึ่งจะเป็นเช่นนั้นตราบที่เขาดินสอยังเงียบสงบ อุดมด้วยผืนป่าเขียวขจี มีแหล่งอาหารสมบูรณ์แก่สัตว์ ไม่เป็นชุมชนเมืองมากเกินไป”

เพราะแหล่งอาหารสำคัญสำหรับนกอพยพทุกชนิดไม่เพียงฤดูผสมพันธุ์ยังรวมถึงการสะสมพลังไว้ใช้ตลอดเส้นทางอันยาวไกล ระหว่างทางพวกนกจึงต้องเสาะหาอาหาร-เหยื่อตามทุ่ง นา ป่า พื้นที่ชุ่มน้ำ ฯลฯ เพื่อเติมพลังงานเป็นระยะให้ตนอยู่รอด

ในวันที่มาได้พบชาวต่างชาติตรงจุดดูนกที่ทางศูนย์ศึกษาธรรมชาติเขาดินสอจัดให้นักท่องเที่ยวชื่นชมสัตว์ปีก-สมบัติของธรรมชาติท่ามกลางทิวทัศน์ที่หันหน้าออกทะเล ตอนแรกเป็นคู่รักชาวออสเตรเลียที่กำลังซุ่มดูนกนานาชนิด อีกเดี๋ยวก็มีชาวอังกฤษผู้เดินทางมาไทยเพียงลำพังมาสมทบและกลายเป็นเพื่อนใหม่โดยง่ายเพราะต่างเป็นนักดูนก เพลิดเพลินกับการมองไปยังท้องฟ้า

สวนทางกับสายตาเฉียบแหลมของเจ้าเหยี่ยวที่จะมองลงพื้นดิน จากเวหาจะเห็นทิวทัศน์ทะเลสามอ่าว (อ่าวบ่อเมา อ่าวทุ่งวัวแล่น และอ่าวสะพลี) มีภูเขาใหญ่ปกคลุมด้วยแมกไม้หนาแน่นตัดกับสีฟ้าของทะเล ทิศตะวันออกเห็นไกลถึงอำเภอบางสะพานน้อยของประจวบคีรีขันธ์ที่อยู่ติดชายฝั่งอ่าวไทย ตะวันตกเห็นถึงเขตแดนบางส่วนที่อยู่ติดประเทศเมียนมา ซึ่งแม้ตัวมันจะอยู่สูงกว่าพื้นดิน ๑.๕ หมื่นฟุต แต่หากพบเหยื่อโอชะแม้มีขนาดเล็กอย่างงู หนู ก็ถลาลงโฉบอย่างแม่นยำ !

แต่นั่นเอง...อาจทำให้ติดกับดักตาข่ายที่นักวิจัยขึงไว้ต้อนรับ

เสน่ห์ที่ทำให้นักรักษ์นกจากทั่วโลกมุ่งสู่เขาดินสอไม่ใช่แค่ชื่นชมการแสดงผาดโผนกลางอากาศ แต่การ
ได้จับจ้องเฝ้ารอนาทีสำคัญของนกนักล่าคือความท้าทายยิ่ง เพราะเพียงพริบตาของมนุษย์อาจพลาด การได้เห็นเหยี่ยวบางตัวพุ่งถลาจากที่สูงเพื่อตะครุบเหยื่ออย่างรวดเร็วจนน่าประหลาดใจ

เหยี่ยวหน้าเทา (Grey-faced Buzzard) พบได้ในป่าโปร่ง พื้นที่ชุ่มน้ำ ทำรังผสมพันธุ์ในญี่ปุ่นและเกาหลี และอพยพลงมาทางใต้ในช่วงฤดูหนาว
ภาพ : กตัญญู วุฒิชัยธนากร

เหยี่ยวนกเขาพันธุ์จีน (Chinese Sparrowhawk) มีหนังคลุมจมูกสีส้ม หัวสีเทา ลำตัวด้านบนสีเทา อกสีส้มอ่อน ท้องขาวมีลายพาดขวางจาง ๆ สีส้มอ่อน แข้ง-ตีนสีเหลืองอมส้ม หางเทามีแถบสีเข้มตรงปลายหาง สังเกตเพศได้ง่ายจากตัวผู้-ม่านตาสีแดง ตัวเมีย-ม่านตาสีเหลือง 
ภาพ : กตัญญู วุฒิชัยธนากร

ในไทยมีการใช้ “เครื่องส่งสัญญาณดาวเทียมพลังงานแสงอาทิตย์ (GPS satellite)” นี้กับสัตว์ที่มีขนาดใหญ่กว่าเหยี่ยวด้วย เช่นที่ห้วยขาแข้งใช้กับเต่า เสือโคร่ง อีเห็น ชะมด และสัตว์ป่า อีกหลายชนิด

ตัวอย่างนกสตัฟฟ์ของเหยี่ยวนกเขาพันธุ์จีนที่มีลักษณะใกล้เคียงกับที่คณะวิจัยใช้ศึกษา

“อุปกรณ์ satellite นี้ในต่างประเทศก็ใช้ศึกษานกอยู่ ผมจึงสั่งซื้อจากอเมริกา อันที่จริงในไทยก็ใช้เทคโนโลยีวิทยุติดตามตัวกับนกประจำถิ่นในหลายพื้นที่ แต่เป็นวิทยุคนละระบบ เพราะนกประจำถิ่นใช้อาณาเขตในการวิจัยไม่กว้าง แต่เราจะเก็บข้อมูลนกที่อพยพมาไกลมาก นอกจากศึกษาเส้นทางก็อยากรู้เรื่องความสูงของการบิน ถิ่นที่อยู่ในแต่ละจุดพัก รวมถึงเหยี่ยวแต่ละตัวบินได้กี่กิโลเมตรต่อวัน จึงต้องเลือกใช้ระบบที่เหมาะสมกับวัตถุประสงค์ ซึ่งอุปกรณ์ satellite ตอบโจทย์ด้านความแม่นยำในขอบเขตระยะทางไกลได้ดี”

ด้วยศักยภาพของเครื่องมือยังให้ข้อมูลเชิงลึกได้ว่า เหยี่ยวนกเขาพันธุ์จีนมีรูปแบบอพยพที่เหมือนหรือต่างจากเหยี่ยวนกเขาพันธุ์ญี่ปุ่น ชนิดไหนบินเร็วหรือไกลกว่า ตัวเมียหรือตัวผู้มีความสามารถในการบินมากกว่า แต่จะมีข้อมูลยืนยันคำตอบได้ก็ต้องอาศัยจำนวนติดตั้งเครื่องมือมากกว่านี้ ยิ่งต้องการข้อมูลละเอียด ทุกชั่วโมงที่จับสัญญาณล้วนคือค่าใช้จ่าย ซึ่งโครงการนี้ยังจำกัดความหวังไว้กับผู้ช่วยนักวิจัยได้เพียงแปดตัว เป็นเหยี่ยวนกเขาพันธุ์จีนกับเหยี่ยวนกเขาพันธุ์ญี่ปุ่นชนิดละสี่ตัว

“แล้วไม่ใช่เหยี่ยวตัวไหนก็ได้ อุปกรณ์มีน้ำหนัก ๕ กรัม เป็นเครื่องมือคล้องไว้ที่ปีกคล้ายนักเดินทางสะพายกระเป๋าเป้ ซึ่งตามหลักการน้ำหนักอุปกรณ์ต้องไม่เกิน ๕ เปอร์เซ็นต์ของน้ำหนักตัวนก เป็นเกณฑ์ที่ผ่านการทดสอบว่าปลอดภัย ไม่ส่งผลต่อพฤติกรรมใช้ชีวิตและอัตรารอดชีวิต เหยี่ยวที่เราต้องการจึงต้องโตเต็มวัยและมีน้ำหนักอย่างน้อย ๑๕๐ กรัม เล็กกว่านั้นไม่ได้”

ตัวเมียได้รับเลือกเพราะมีความแข็งแรง น้ำหนักตัวมาก และอาจได้ข้อมูลแหล่งวางไข่ฤดูหนาว

ซึ่งเฟิร์น-เหยี่ยวนกเขาพันธุ์จีนก็ผ่านเกณฑ์ จึงได้ยกฐานะเป็นผู้ช่วยนักวิจัย

“ในการติดตั้งต้องปรับสายสะพายให้พอดีลำตัวนก อุปกรณ์แนบชิดตัวนกที่สุด เราใช้เชือกชนิดพิเศษเป็นเส้นใยจากเทฟลอนที่แข็งแรง ป้องกันไม่ให้อุปกรณ์เลื่อนหลุดหรือกลายเป็นอันตรายแก่นก ขั้นตอนติดตั้งเบ็ดเสร็จไม่เกิน ๓๐ นาที แล้วปล่อยนกคืนสู่ธรรมชาติ”

หลังจากนั้นทุก ๒ วันจะเช็กสัญญาณดาวเทียมติดตามเส้นทางใช้ชีวิตของนกผ่านเว็บไซต์ http://www.argos-system.org/ หรือแอปพลิเคชัน CLS view  เทคโนโลยีนี้แม่นยำในระยะ ๐.๕-๑.๕ กิโลเมตร ตัวเครื่องชาร์จพลังงานแสงอาทิตย์ ชาร์จครั้งหนึ่ง ๔๘ ชั่วโมง ใช้งานได้ ๑๐ ชั่วโมง แล้วทำการชาร์จต่อ เป็นเช่นนั้นตลอดอายุเครื่องนานอย่างน้อย ๑ ปี ซึ่งพอดีกับช่วงเวลาที่นักวิจัยต้องการข้อมูล

ทันทีที่เฟิร์นกับเหยี่ยวสาวรวมแปดตัวทะยานสู่ท้องฟ้าพร้อมภารกิจที่รับมอบหมาย

การใช้ชีวิตปรกติของพวกมันจากนี้จะมีความหมายต่อองค์ความรู้ของมนุษยชาติ

ยิ่งหากเส้นทางอพยพในแต่ละปีมีความชัดเจนก็จะเป็นประโยชน์ “ด้านอนุรักษ์”

“เช่น ถ้าเหยี่ยวจำนวนหนึ่งบินไปหยุดพักที่จุดสำคัญซึ่งเป็นพื้นที่ที่มีมนุษย์ใช้ประโยชน์ หรือมีการเปลี่ยนแปลงพื้นที่ป่าและทุ่งหญ้าดั้งเดิมให้กลายเป็นพื้นที่เกษตร ไม่ว่าจะปลูกปาล์มน้ำมัน ยางพารา หรือพืชสกุลอะเคเซีย แล้วสัญญาณจากเครื่องมือติดตามเกิดขาดหายเหมือนกันหรือหายไปจากจุดใดจุดหนึ่งซ้ำ ๆ ก็อาจเพียงพอให้สันนิษฐานว่าบริเวณนั้นน่าจะมีการล่านก…” 

ทีมวิจัยไทยจึงแบ่งปันการศึกษานี้แก่ผู้เกี่ยวข้องในต่างแดน หวังให้เกิดการตรวจสอบ เพราะพื้นที่ดังกล่าวอาจมีการล่าสัตว์ หมายรวมถึงสัตว์อพยพอื่นนอกจากเหยี่ยว 

ไม่เฉพาะการเปลี่ยนเป็นพื้นที่เกษตร ยาฆ่าศัตรูพืชและสารกำจัดวัชพืชที่ออกแบบมาเพื่อปกป้องพืชผลแต่เป็นอันตรายต่อเหยื่อซึ่งเป็นแหล่งโปรตีน-พลังงานสำคัญก็ย่อมส่งผลต่อการอยู่รอดของนก เพราะโดยวิถีนกอพยพจะมีบทบาทสำคัญต่อการควบคุมศัตรูพืชในระบบนิเวศอยู่แล้ว (นกหลายชนิดทำหน้าที่ผสมเกสรแทนแมลงโดยเคลื่อนย้ายเมล็ดพืชและสารอาหารไปทั่วโลก) การมีเหยื่อบางชนิดมากเกินโดยไม่มีนก-นักล่าตามธรรมชาติอาจเกิดการระบาดที่ทำลายเกษตรกรรมด้วยซ้ำ ยังมีเรื่องการพัฒนาจากป่าสู่เมืองในหลายเส้นทางอพยพของนกที่มีแสงรบกวนกระทบต่อแหล่งอาหาร กระเทือนถึงแหล่งทำรังวางไข่ ทำให้การขยายพันธุ์ของนกเกิดระบบภูมิคุ้มกันอ่อนแอลง 

หากเราฟังภาษาของเฟิร์นได้ ในวันที่บินกลับมาเยือนเขาดินสออีกครั้งอาจได้ยินมันกู่ก้องฟ้า

“kyeew… kyeew… kyeew… kyeew…

“สวัสดี เราคือผู้รอดชีวิตตลอดเส้นทางอพยพ โปรดช่วยให้พวกเราได้กลับมาที่นี่อีกครั้ง”
...
วันนกอพยพโลก ปี ๒๕๖๗

ชาวรักนกทั่วโลกยังคงรณรงค์ผลักดันนโยบายอนุรักษ์ เน้นย้ำให้รัฐบาลออกมาตรการเชิงรุกลดใช้ยาฆ่าแมลง-ปุ๋ยเคมี ส่งเสริมทำเกษตรอินทรีย์ รวมถึงรักษาผืนป่า-พื้นที่เกษตรกรรมอันเป็นแหล่งอาหารและพักพิงของนกอพยพ เนื่องจากการบินระยะไกลนั้นเกี่ยวข้องกับการข้ามพรมแดนหลายแห่งที่มีกฎหมายด้านสิ่งแวดล้อมและมาตรการอนุรักษ์ที่ต่างกัน จึงจำเป็นต้องสร้างความร่วมมือระหว่างประเทศตลอดเส้นทางบินอพยพด้วย และเป็นเรื่องด่วนที่ทุกรัฐบาลควรเริ่มทันที