พิทยา : ตั้งแต่เริ่มมาจนถึงทุกวันนี้ก็คือการติดตามรังนกเงือก ในแต่ละปีมีนกเข้าโพรงกี่รัง เข้าสำเร็จไหม ถ้าไม่สำเร็จเพราะอะไร จากนั้นผมก็คิดวิธีปีนซ่อมรังกับกมล กว่าจะถึงวันนี้ที่ปีนเชือก พวกผมสองคนปีนทอยจนจะตกทอยตาย ปี ๒๕๓๕-๒๕๓๖ เราคิดกันขึ้นมาเอง จากที่เห็นว่านกเงือกเข้ารังไม่สำเร็จ มันทิ้งรังทำไม ไปถามอาจารย์พิไล แกเคยถ่ายจากข้างหลังด้วยกล้อง ตกใจว่าพื้นมันไม่ได้ทรุดขนาดนั้น ตั้งแต่นั้นถึงบัดนี้ ๓๐ กว่าปี การซ่อมรังคืองานเสริมที่ต้องทำทุกปี

อีกอย่างที่ทำมาตลอดก็คือบันทึกการรวมฝูง เรามีข้อมูลพวกนี้ตลอดหลายปีที่ผ่านมา

ณรงค์ : ฤดูกาลทำรังของนกเงือกกับฤดูรวมฝูงมีสองฤดูเท่านั้น ถ้าคุณอยากเจอนกเงือกง่าย ๆ ขอให้มาช่วงที่ไทรสุกจะเห็นง่ายกว่า และฤดูทำรังของนกเงือกตั้งแต่อินเดียลงมาถึงนราธิวาส แถวเขาสกหรือต่ำกว่า มันจะเข้าพอ ๆ กัน ประมาณเดือนมกราคมถึงพฤษภาคม นี่เป็น breeding season ของนกเงือก

พิทยา : เขาใหญ่มีรังนกเงือกหลายรังมาดูได้ แต่ดูแล้วเคารพมันหน่อย เพราะนกเงือกไม่ใช่นกปรอดที่จะมายืนดูเฉย ๆ มันตื่นเหมือนกัน จะไม่ป้อนอาหาร ถ้าคนไม่รู้ช่วงเวลาเหมาะสมมันมีผลกระทบกับลูกนก ถ้าเพิ่งฟักมีโอกาสตายทั้งแม่ทั้งลูกถ้าพ่อไม่ป้อน นี่คือการรู้ช่วงเวลา

ณรงค์ : ต้องอดทน เข้าป่าเจอสารพัด หนาม เห็บ ทาก ต้องระวังสัตว์ในป่า โดยเฉพาะปัจจุบันคือกระทิง พวกผมทำงานมานานก็ยังไม่คุ้น แล้วแต่ดวงว่าใครจะเจอหรือไม่เจอ บางทีก็เจอช้าง ถ้าเข้าไปคนเดียวต้องระวังตัวเอง

มีอยู่ครั้งหนึ่งผมโดนช้างไล่เหยียบ ตอนนั้นอ๊อด (พิทยา ช่วยเหลือ) เพิ่งโดนกระทิงขวิดมาใหม่ ๆ เขาเดินไม่ไหวก็ยังอุตส่าห์มารอในรถ  ผมเดินไปดูต้นไทร ป่าไม่ลึกแค่ ๒๐๐ เมตรจากถนน  อย่างที่บอกว่าคืบก็ป่าศอกก็ป่า ส่วนหนึ่งเราไม่ระวังด้วย ด้วยความรีบ มุด ๆ ทางรก เงยหน้าขึ้นมาช้างยืนอยู่ตรงต้นไม้ มองมาแบบมึงมาได้ยังไง มองได้แป๊บเดียววิ่งมาหา ผมหลบหลังต้นไม้ มันจ้องตา ทำนองว่ามึงอย่าหนีไปไหน สักพักมันอ้อมไปทางขวา ผมก็วนหลบไปทางซ้าย กะจะข้ามไปหลบอีกต้น พลาด ล้มลง ไม่รู้ว่าล้มเองหรือสะดุดเถาวัลย์ แป๊บเดียวขามันมาอยู่ตรงข้าง ๆ หัวผมเลย แล้วมันก็ข้ามผมไป นึกว่าตายแล้ว

ผมลุกขึ้นมาใหม่ มันก็ยังเดินไปเดินมา เหมือนหงุดหงิดว่าเหยียบไม่โดน ผมรีบหลบหลังต้นไม้ คิดว่าถ้าเกิดมันไล่จะไปทางไหนดี  ช่วงที่มันหงุดหงิด เดินหันหลัง ผมรีบวิ่ง เอาเป้ออกทิ้ง ไปหลบตรงแถว ๆ ห้องน้ำ มองไม่เห็นกันแต่ได้ยินเสียงฟืดฟาด คิดว่ามันทำอะไรกับเป้เรา จะเข้าไปดูก็กลัวมันเห็นแล้วหนีไม่ทัน ช้างวิ่งเร็วนะ ก็ตัดสินใจรอ คิดว่ามันเดินกลับเข้าป่าแล้ว ที่ไหนได้สักพักมันเดินมา เห็นใบไม้ไหว ๆ ต้องรีบวิ่งกลับไปที่รถ อ๊อดถามทำไมหน้าซีด ๆ วันนั้นเกือบตาย

มาดูทีหลังมีรอยช้ำ ๆ ตรงสีข้าง คล้ายกับแทงแล้วแทงผิดเป็นรอยไหม้เลย

พิทยา : ในคำถามเดียวกับพี่กาหลิบผมมองต่างกัน แกมองปัจจัยภายนอกจากสัตว์ว่าเราต้องอยู่กับความอดทน สิ่งนั้นอยู่กับตัวนักวิจัยอยู่แล้ว แต่สำหรับผมมาจากภายใน เราอยู่อย่างนี้นอกจากต้องอดทนกับสภาพการกดดันจากสัตว์หรืออะไรต่าง ๆ ในป่า ความกดดันในจิตใจก็ไม่น้อย ถ้าจิตใจไม่เข้มแข็งพอ

อยู่เขาใหญ่สบายมาก คุณไปอยู่ห้วยขาแข้งดูสิ อยู่เป็นเดือนในที่ที่ไม่มีอะไร  ผมบอกน้องหรือใครที่อยากเป็นเจ้าหน้าที่ป่าไม้หรือนักวิจัยที่ดี คุณไปสตาร์ตที่ห้วยขาแข้งอยู่ในป่าที่ไม่มีสัญญาณโทรศัพท์ จบออกมาคุณอยู่ป่าไหนก็ได้  มีความซื่อสัตย์ต่อตัวเอง อดทน เข้าใจสภาพของสัตว์และอดทนต่อป่า ป่าที่ไหนก็ไม่ทรหดเท่าห้วยขาแข้ง กลางวันร้อนฉิบหาย พอกลางคืนหนาว เราอยู่ท่ามกลางสัตว์ หัดเรียนรู้จากมัน

ช่วงปี ๒๕๓๘-๒๕๓๙ ผมไปอยู่ห้วยขาแข้งที่หนองม้าเป็นประสบการณ์ล้ำเลิศ เหมือนถูกทิ้งไว้กลางป่า ไกลเกิน ไกลปืนเที่ยง  บางทีข้าวไม่มีกิน ไม่ใช่เขาไม่เอาไปส่ง แต่ยังมาไม่ถึง หน้าฝนรถวิ่งได้วันละไม่กี่กิโลเมตร ไอ้เราก็กินหน่อไม้หน้ายาว ไล่นาก เอาปลามันมากิน  การอยู่ด้วยกัน ความเครียดในสภาพนั้นระหว่างคนต่อคน ปฏิสัมพันธ์ในการทำงาน เอาเรื่องนะครับ

เขาใหญ่นี่สบาย เดินที่ไหนยังมีสัญญาณโทรศัพท์ ห้วยขาแข้งทำให้ผมแข็งแกร่งอยู่ได้จนทุกวันนี้ มันบ่มเพาะจากสภาพที่เราผ่านสิ่งเหล่านั้นมาได้  ผมยอมรับว่าห้วยขาแข้งคือศาสดาของป่าเมืองไทย

พิทยา : ผมไม่ได้คาดหวังกับคนรุ่นใหม่ ๆ บอกตรง ๆ ว่ามันไม่ง่าย คุณเห็นจากภาพภายนอก มันน่าอยู่ มึงมาเดินดู เดินป่าคนเดียวได้ไหม เพราะงานวิจัยนกเงือกส่วนใหญ่ต้องไปคนเดียว แยกกันไป คนมันน้อย  แล้วเราไม่มีอะไรเป็นจุดบันดาลใจให้เขามา ไม่มีผลประโยชน์ตอบแทนสูง ไม่มีสวัสดิการ  ถ้าคุณไม่มีใจข้อเดียวข้อนั้นคุณทำไม่ได้หรอก อาจจะแต่งตัวสวย อาจจะบอกว่ากูอยู่ตรงนี้ แต่อยู่ได้แป๊บเดียวเพราะมันไม่มีอะไร

ณรงค์ : เรื่องนี้ไม่คิดเลยนะ  เรามองว่าเงินเดือนมันน้อย มีญาติพี่น้องผมก็ไม่ชวนมา มาแล้วตกระกำลำบาก ถ้าใครอยากมาให้มาเลย มาเอง มันต้องอยู่ที่ความชอบ

ผมมองว่าจะทำงานอย่างนี้ได้ต้องมีงานเสริม ตรงนี้แค่ประทังชีวิตให้รอดได้ เก็บเงินเอาเองเพราะไม่ได้มีบำนาญ เพื่อนผมทำงานในกรมเกษียณกันหมดแล้ว ก็สบายกันแล้ว แต่ผมก็ยังต้องทำงานอยู่

พิทยา : ไม่ใช่งานเสริมอย่างเดียวนะ พูดง่าย ๆ ว่าต้นทุนของพ่อแม่ ปู่ย่าตายาย ต้องการคนรวยด้วยนะ ฐานะทางบ้านค่อนข้างไม่ขัดสน  ถ้าขัดสนหรือเป็นลูกคนเดียวอย่ามาทำ เดี๋ยวไม่ได้มีโอกาสสั่งเสีย

ณรงค์ : เยอะ บางทีเรามีความสามารถในการวิจัยหรือเปล่า มันยากเหมือนกัน กว่าจะตีประเด็นแต่ละประเด็นแตก พวกผมเดินดูต้นไม้ในแปลงตั้งหลายปีกว่าจะรู้ว่าข้าง ๆ แปลงมีรังนกเงือกอยู่  มาได้ยินเสียงหลังจากปิดโพรงไปแล้ว

แม้แต่การซ่อมรัง ไม่ใช่ครั้งเดียวแล้วเสร็จนะ นกเงือกใช้รัง ๕-๖ ปี โพรงทรุดอีก ถ้าเราปล่อยรังนั้นก็เสียไปเลย เป็นสิ่งที่ต้องดูแลระยะยาว ถ้าทิ้งก็ใช้ไม่ได้

พิทยา : ในวันที่เริ่มงานกันใหม่ ๆ ตอนนั้นเดินป่ากันดุเดือดมาก ร่างกายเรายังแข็งแรงอยู่ มาถึงวันนี้คำถามหนึ่งคือในพื้นที่ ๑๕๐ ตารางกิโลเมตรที่รับผิดชอบ คุณรู้จักรังนกเงือกทุกรังหรือเปล่า ผมบอกเปล่า คุณต้องเดินหนักขนาดไหน แค่เป็นตัวแทนเท่านั้น ไม่อย่างนั้นต้องเดินดูต้นไม้ทุกต้นเลย ขนาดอัดเกือบทุกต้นมันยังรอดตาเราไปได้

การหารังจริง ๆ บางทีเราก็มองไม่เห็น บางอย่างเรายังไม่รู้ว่าเขามีพฤติกรรมอย่างนี้เพื่ออะไร ได้แต่ตั้งคำถามไว้ว่าจะศึกษาอย่างไร  ข้อมูลพื้นฐานเรามีเยอะ แต่ในบางเงื่อนไขเราก็ยังไม่รู้

ณรงค์ : เรื่องการเข้าโพรง ว่าเข้าตั้งแต่เมื่อไรถึงเมื่อไร การรวมฝูง

สมัยก่อน BBC ขอให้อาจารย์พิไลพามาดูนกเงือกรวมฝูง เกาะอยู่เยอะ ๆ เป็นร้อยตัว อาจารย์ก็ยังไม่รู้ว่ามันรวมตรงไหน สมัยที่ยังไม่ได้ทำงานวิจัยก็เที่ยวไปเดินหาในป่า

พิทยา : แต่ละครอบครัวพาลูกมา ผัวเมียก็มา เหมือนเราพาลูกไปโรงเรียน เรามีเวลาอยู่กับลูก ๒๐-๓๐ ปี แต่นกเงือกส่วนใหญ่ปีเดียว หลังจากรวมฝูงก็ให้ไปกับพวกวัยรุ่น พ่อกับแม่แยกมา

ข้อมูลพื้นฐานที่เรารู้แน่นอนคือฤดูกาลทำรัง การเลี้ยงลูกเลี้ยงอย่างไร กินอาหารอะไรบ้าง อายุของไข่ ไข่กี่ใบ จำนวนลูก ความสำเร็จดูตรงไหน เมื่อไรจะออกจากโพรง มั่นคงและแน่นอนว่าเรารู้  แม้แต่อุณหภูมิความชื้นของต้นไม้จริงและต้นไม้ตาย เพื่อเอามาใช้ทำโพรงเทียม ถ้าเป็นต้นไม้จริงจะมีอุณหภูมิและความชื้นคงที่ในช่วงที่นกเงือกทำรัง

ณรงค์ : เวลาไปพื้นที่ใหม่แม้แต่ฤดูทำรังก็ยังไม่รู้ อาจารย์พิไลเคยไปซาราวัก (รัฐในมาเลเซีย) ถามว่านกเงือกทำรังเมื่อไร เขาไม่รู้ เราก็ต้องเริ่มนับหนึ่งใหม่ เพราะแต่ละพื้นที่ไม่เหมือนกัน  ศึกษาเขาใหญ่แล้วบอกว่าที่อื่นเป็นแบบนี้อาจจะไม่ใช่ เราต้องวางที่เขาใหญ่ไว้  ที่ซาราวักก็หากันเป็นปี ๆ กว่าจะเจอรัง พอเจอแล้วปีต่อไปนกไม่เข้า ไม่แน่เสมอไปในพื้นที่ใหม่ ๆ มันท้าทาย

ในเมืองไทยเองทางเหนือก็ไม่ค่อยมีข้อมูล ปัญหาคือไม่มีนกเงือก หมดไปแล้ว  ดอยสุเทพ ดอยอินทนนท์เมื่อก่อนมีนกเงือก เดี๋ยวนี้ไม่มีแล้ว อาจจะเหลือนกแก๊กบ้างแต่ก็ไม่ค่อยมีคนเห็น  ม่อนจองอาจจะมีบ้าง แต่เราก็ไม่มีกำลัง แค่นี้ก็จะแย่อยู่แล้ว คนมีจำกัด แต่งานก็มีเข้ามาอยู่เรื่อย จะให้เขาแจ้งไปทางปุ๊ก (ศิริวรรณ นาคขุนทด) รับเรื่องทั้งหมดแล้วพิจารณาว่าอนุญาตหรือไม่อนุญาต เพราะพวกเราอยู่ในพื้นที่