ทนายอาอีเส๊าะ : เราเป็นทนายความที่ได้รับมอบหมายจากทนายความรุ่นพี่ ให้จัดเตรียมเอกสารเพื่อประกอบในสำนวนคดี รวมถึงการติดต่อประสานงานกับญาติของผู้ที่ได้รับผลกระทบ เป็นการทำงานเป็นทีมของทีมทนายความผู้ช่วยและผู้ช่วยทนายความ เพื่ออุทิศความรู้ พละกำลังและความคิดของเราให้เต็มที่ เพื่อให้ชาวบ้านได้เข้าสู่กระบวนการยุติธรรมอย่างเป็นธรรม ชาวบ้านก็รวบรวมเอกสารหลักฐานมามอบให้ทีมทนายของเราเพื่อริเริ่มฟ้องคดีตากใบเอง โดยฟ้องเจ้าหน้าที่รัฐเป็นจำเลยคดีอาญาที่ทำให้ชาวบ้านเสียชีวิตและบาดเจ็บ

ชาวบ้านมีการบอกข่าวต่อ ๆ กันในกลุ่มผู้ที่ได้รับผลกระทบจากเหตุการณ์ตากใบ บางคนที่ไม่เคยรู้ก็เพิ่งจะรู้ว่าตัวเองมีสิทธิที่จะฟ้อง ก็ต้องการฟ้องด้วย จึงมีการส่งเอกสารเพิ่มเติมมาอีก ปรกติถ้าเป็นคดีอื่น ๆ เราจะสรุปได้ง่ายว่าจำนวนโจทก์กี่คน จำเลยกี่คน  ล่าสุดที่ไปยื่นฟ้องจำนวนโจทก์คือ ๔๘ คน ฟ้องจำเลย ๙ คน หลังจากนี้

วันที่ ๒๔ มิถุนายนจะมีการนัดไต่สวนมูลฟ้องที่ศาลจังหวัดนราธิวาสก่อน เพราะเป็นคดีอาญาที่ประชาชนยื่นฟ้องต่อศาลเอง ซึ่งจะต่างกับคดีที่พนักงานอัยการยื่นฟ้องต่อศาล

ทนายอาอีเส๊าะ : คดีนี้มีความท้าทายค่อนข้างมาก เช่น ก่อนที่จะยื่นฟ้องคดีตากใบวันที่ ๒๕ เมษายน ๒๕๖๗ เรายื่นหนังสือถึงคณะกรรมาธิการการกฎหมาย การยุติธรรม และสิทธิมนุษยชน สภาผู้แทนราษฎร เพื่อให้เจ้าหน้าที่ชี้แจงว่าคดีนี้ไปถึงไหน อย่างไร แต่เจ้าหน้าที่ชี้แจงว่าสำนวนคดีหาย จึงเป็นที่มาของการทำสำนวนใหม่เป็นสำนวนคดีอาญาหมายเลขดำที่ ๑๓/๒๕๖๗ เจ้าหน้าที่รัฐในพื้นที่ก็เริ่มปฏิบัติงานโดยการไปสอบถามชาวบ้านผู้ได้รับผลกระทบและให้เซ็นเอกสารบางอย่าง  แต่เจ้าหน้าที่ใส่นอกเครื่องแบบ และมาเป็นขบวนรถสี่ถึงห้าคันพร้อมกับอาวุธครบมือ บางหมู่บ้านเจ้าหน้าที่ให้ชาวบ้านที่ได้รับผลกระทบไปรวมตัวที่บ้านผู้ใหญ่บ้านเพื่อเซ็นเอกสาร และมอบเงินให้คนที่เซ็นชื่อในเอกสารเป็นค่าเดินทาง บรรยากาศแบบนี้ทำให้ชาวบ้านกลัว และเข้าใจว่าคนที่เจ้าหน้าที่มาหาหรือตามหาคือผู้กระทำความผิด ชาวบ้านผู้ได้รับผลกระทบรู้สึกไม่ปลอดภัยจากการปฏิบัติงานของเจ้าหน้าที่ ซึ่งเราก็เข้าใจการปฏิบัติงานของเจ้าหน้าที่ว่าเขาทำงานอยู่ในพื้นที่ความขัดแย้ง ก็ต้องยึดหลักความปลอดภัยของเขาเป็นหลัก แต่จากเหตุการณ์ดังกล่าวชาวบ้านที่จะเป็นโจทก์ร่วมฟ้องในคดีนี้เดิมมีการลงชื่อไว้ประมาณ ๕๐ กว่าคน ก็ต้องถอนตัวเหลือแค่ ๔๘ คน

ทนายอาอีเส๊าะ : เราเคยพูดกับชาวบ้านว่า ถ้าเตรียมเอกสารไม่พร้อม เราจะขอไม่ให้เขาเป็นโจทก์ด้วย และอธิบายแล้วว่า การยื่นฟ้องครั้งนี้ไม่ใช่การเรียกเงิน แต่เป็นการฟ้องคดีอาญา แต่ชาวบ้านก็ยังคงพร้อมที่จะฟ้อง

ทนายอาอีเส๊าะ : วันที่เรายื่นฟ้อง ๒๕ เมษายน ๒๕๖๗ มีข่าวว่าพนักงานอัยการมีความเห็นสั่งไม่ฟ้องจำเลยแปดคน คือไม่ฟ้องเจ้าหน้าที่ที่เกี่ยวข้องในเหตุการณ์ตากใบ จากรายงานผลหมายของศาลจังหวัดนราธิวาส จำเลยรับหมายนัดไต่สวนมูลฟ้องและคำฟ้องเกือบทุกคนแล้ว แต่มีบางคนที่ยังไม่ได้รับหมายจากที่เรายื่นฟ้องเจ้าหน้าที่ทั้งเก้าคนก็จะมีข้อหาฆ่าผู้อื่นโดยทารุณโหดร้ายและพยายามฆ่า แล้วก็กักขังหน่วงเหนี่ยว แล้วก็ขืนใจทำให้กลัวว่าอันตรายจะเกิดขึ้น

ถ้าเกิดจำเลยรับหมายทั้งหมดเก้าคน ก็จะมีการไต่สวนมูลฟ้อง แต่ถ้าจำเลยไม่รับหมาย เราก็จะไต่สวนเฉพาะคนที่รับหมาย อย่างน้อย ๆ ก็ไม่ใช่ว่าไม่มีความหวัง ในฐานะทนายความของประชาชน เรายังต้องสร้างความมั่นใจเรื่องของกระบวนการยุติธรรมให้กับประชาชนอยู่ดี

พรเพ็ญ : จริง ๆ เราเคยเห็นภาพลักษณะคล้าย ๆ เหตุการณ์ตากใบสมัยเหตุการณ์ ๖ ตุลาคม และ ๑๔ ตุลาคม ที่เราอาจจะได้ชัยชนะจากการที่ทุกคนใช้สิทธิในการชุมนุมเรียกร้อง ตอนนั้นคำว่า “สิทธิในการชุมนุม” ยังไม่ได้เป็นคำสามัญที่เราใช้กัน ต่อมาพี่น้องตากใบก็รู้สึกประมาณนี้ คือพอคนกรุงเทพฯ เขาประท้วงชุมนุม ปี ๒๕๖๓-๒๕๖๕ และใช้คำว่า “สิทธิมนุษยชนในการชุมนุม” คนสามจังหวัดฯ ถึงเพิ่งรู้ว่ามีสิทธินี้ด้วยเหรอ แต่พวกเขาทำไม่ได้ ทำแล้วถึงตาย เลยกลายเป็นคำถามที่เกิดขึ้นภายหลังว่าทำไมเขาชุมนุมแล้วถึงตาย เพราะก่อนหน้านั้นมันตลบอบอวลไปด้วยความหวาดกลัว  ผู้ที่ได้รับผลกระทบโดยตรงก็มีเยอะมาก นั่นคือ ๑,๓๐๐ กว่าคนที่ตอนนี้เราเรียกเขาได้ว่าเป็นผู้เสียหายจากการทรมาน

พรเพ็ญ : ใช่ การที่เอาคนมาทับ ๆ กันแล้วขนย้ายเขาจากที่หนึ่งไปอีกที่หนึ่งนี่ เรารู้สึกว่าเราไม่ทำกับคนหรอกนะ ก่อนหน้านั้นมันไม่ถูกนิยามว่านี่คือการทรมาน แต่เมื่อมีเรื่องของกฎหมายและกลไกสิทธิมนุษยชนระหว่างประเทศ มีการพัฒนากฎหมายของไทยให้ทัดเทียมกับหลักการสากล เลยมีการนิยามว่า ถ้าเป็นการปฏิบัติที่ไร้มนุษยธรรม ย่ำยีศักดิ์ศรีความเป็นมนุษย์ แล้วก็โหดร้ายถึงขั้นที่ทำให้เกิดบาดแผลทั้งร่างกายและจิตใจสาหัส เราจะเรียกมันว่าการทรมาน 

พรเพ็ญ : เราจะทำหน้าที่บันทึกข้อเท็จจริงเกี่ยวกับผู้ที่ถูกจับไปในค่ายแล้วยังมีชีวิตอยู่ เริ่มตั้งแต่ว่า ญาติได้เข้าเยี่ยมไหม ถ้าไม่ได้เราก็ร้องเรียน ตรวจสอบ  จริง ๆ แล้วทนายความควรจะได้เยี่ยมตั้งแต่วันแรกด้วยซ้ำ แต่กฎอัยการศึก และ พ.ร.ก. ฉุกเฉินทำให้เข้าเยี่ยมไม่ได้ เราก็ทำหน้าที่ส่งเสริมให้ญาติได้เยี่ยมผ่านการทำงานของผู้ช่วยทนายความ เขาจะได้ตรวจสอบหรือช่วยเหลือผู้ที่ถูกจับไม่ให้ขาดอากาศหายใจ ถูกทำร้ายจนเสียชีวิต จนมีบาดแผลทั้งทางร่างกายและจิตใจ

เรายังทำกิจกรรมค้นหาความจริงกับกรณีรายบุคคลหรือกรณีที่เจอรูปแบบความรุนแรงคล้าย ๆ กัน อย่างเช่น โดนทรมาน อุ้มหาย หรือกรณีคุกคามนักกิจกรรม อย่างตัวเราเองก็โดนคดีฟ้องหมิ่นประมาทจากการทำรายงานเรื่อง “สถานการณ์การทรมานและการปฏิบัติที่โหดร้ายไร้มนุษยธรรม หรือย่ำยีศักดิ์ศรี ในจังหวัดชายแดนใต้ ปี ๒๕๕๗-๒๕๕๘” ซึ่งเป็นข้อหาที่ตั้งใจปิดกั้นการแสดงออกทางความคิดเห็นอย่างชัดเจน

ส่วนคดีความมั่นคงที่อาจมีข้อกล่าวหาว่ามีการใช้อาวุธ ใช้ระเบิด ใช้ปืน ซึ่งมีลักษณะของการก่อการร้าย ฆาตกรรม เจตนาฆ่า หรือพยายามฆ่า ก็เป็นคดีที่เราให้ความสนใจ และทำงานร่วมกันกับมูลนิธิศูนย์ทนายความมุสลิมที่ภาคใต้

พรเพ็ญ : คิดว่าทหาร การออกข่าว และทุกภาคส่วนอ้างถึงความเดือดร้อนและความรุนแรงที่เกิดขึ้น ซึ่งไม่ใช่ว่าไม่มีความรุนแรงต่อคนไทยพุทธหรือความรุนแรงต่อผู้บริสุทธิ์เลย มันมีอยู่ แต่สังคมไทยก็มีทัศนคติของการเกลียดชังอิสลามโดยรวมด้วยเช่นกัน เพราะเราอยู่ภายใต้บริบทของอเมริกันอย่างเข้มแข็งมาโดยตลอด รวมทั้งการปราบปรามผู้ก่อการร้ายที่เป็นมุสลิมหลังเหตุการณ์ 9/11 ดังนั้นมันไม่ง่ายที่จะทำให้เรื่องเล่าที่อิงหลักการสิทธิมนุษย-ชนของเราเป็นที่ยอมรับ

รัฐบอกว่าเขาบังคับใช้กฎหมาย แต่กฎหมายที่ใช้คือกฎอัยการศึก คือการใช้กฎหมายในภาวะสงคราม ซึ่งโดยเนื้อแท้แล้วต้องขึ้นศาลทหาร แต่ต่างชาติรับไม่ได้ คนไทยก็รับไม่ได้ ดังนั้นก็เลยเกิดการออกแบบว่า แม้จะเป็นสถานการณ์ภายใต้กฎอัยการศึกติดต่อกัน ๒๐ ปี เราก็ต้องใช้ศาลพลเรือนในการบริหารจัดการความยุติธรรมซึ่งในตอนนี้ฝ่ายทหารเป็นแค่เพียงคนถือปืน ใช้เงินงบประมาณ แต่คนที่ไปบริหารจัดการเรื่องกระบวนการยุติธรรมจริง ๆ คือตำรวจที่ใช้มุมมองด้านความมั่นคงแบบทหาร

ด้วยความที่ระยะเวลา ๒๐ ปีมันยาวนานมาก บางช่วงเวลาฝ่ายทหารบริหารจัดการเบ็ดเสร็จ แต่บางช่วงก็จะบูรณาการร่วมกัน ช่วงที่เรารู้สึกปลอดภัยในฐานะคนทำงานคือช่วงที่ฝ่ายทหารและตำรวจขัดแย้ง ตรวจสอบกัน แต่เวลาต่อมาพอเขารวมกันเราก็รู้สึกไม่ปลอดภัย เพราะไม่มีใครตรวจสอบให้เรา ไปคาดหวังกับ DSI กระทรวงยุติธรรม หรือหน่วยงานอื่น ๆ ก็แทบจะไม่มีผล เพราะตอนนี้ ทุกองคาพยพโดยการนำของ กอ.รมน. (กองอำนวยการรักษาความมั่นคงภายใน) กับ ศอ.บต. (ศูนย์อำนวยการบริหารจังหวัดชายแดนภาคใต้) ทำงานเป็นเนื้อเดียวกันเรียบร้อยแล้ว

พรเพ็ญ : หนึ่ง คือการควบคุมตัวและไม่ให้พบทนาย ไม่แจ้งข้อหา และเกลี้ยกล่อมให้สารภาพ ให้ข้อมูล จนนำข้อมูลมาประกอบรวมกันเป็นบันทึกซักถาม แล้วก็หาทนายความที่เป็นพวกเดียวกันกับทางเจ้าหน้าที่ทหารตำรวจที่มาร่วมรับฟังการซักถามและร่วมทำสำนวนคดี แปรรูปให้เป็นสํานวนของพนักงานสอบสวนที่เป็นตํารวจแล้วก็ยื่นให้อัยการสั่งฟ้องต่อศาล นั่นคือแปลงจากสิ่งที่ในกฎหมายเราเรียกว่า “รับฟังไม่ได้” เพราะเป็นประโยคที่พูดออกมาโดยบุคคลที่ ๓ ที่ไม่เห็นเหตุการณ์ หรือเป็นพยานบอกเล่า พยานซัดทอด ให้เป็นพยานหลักฐานที่รับฟังได้ อันประกอบด้วยหลักฐานทางนิติวิทยาศาสตร์หนึ่งอย่าง นั่นคือดีเอ็นเอที่มีอยู่แล้ว และ/หรือได้มาโดยไม่ชอบเหมือนกัน หรือหลักฐานจากกล้องวงจรปิด เป็นต้น

พรเพ็ญ :  มีการถูกกดดันจากนานาชาติบ้าง จากสื่อต่างประเทศและองค์กรสิทธิมนุษยชนระหว่างประเทศ เมื่อก่อนการออกหมายจับภายใต้ พ.ร.ก. ฉุกเฉินทำได้ง่ายมาก จะมีอยู่สองแบบคือ การออกหมายจับตาม ป.วิอาญากับหมายจับ พ.ร.ก. ฉุกเฉิน ซึ่งตามกฎอัยการศึกเขาไม่ต้องขอหมาย สามารถวิ่งไปจับได้เลย แต่ส่วนใหญ่เขาจะมีข้อมูลอยู่แล้วว่าคนนี้น่าจะออกหมายจับได้ เขาใช้กฎหมายพิเศษกดดันและไม่ได้ทำอย่างโปร่งใส เช่น พอจับกุมคนมาปุ๊บก็เก็บดีเอ็นเอ แล้วอ้างว่ามีดีเอ็นเออยู่ตามที่ต่าง ๆ ที่เป็นจุดก่อระเบิด แต่ตัวชาวบ้านเองไม่รู้เรื่อง หรือบางคนเป็นผู้ก่อความไม่สงบจริง แต่ไม่ได้เกี่ยวกับระเบิดที่ว่า ก็ต้องหาทางแย้งให้ได้ว่าตัวเองขี่มอเตอร์ไซค์จากตรงนี้ไปเพื่ออะไร แต่ผู้พิพากษาก็ไม่ฟัง เพราะกระบวนการทั้งระบบมีความเชื่ออยู่แล้วว่ามุสลิมเป็นผู้ก่อความไม่สงบในพื้นที่เพื่อต้องการแบ่งแยกดินแดน

พรเพ็ญ : เราควรจะต้องให้ความเป็นธรรมกับทุกคน ถ้า ณ วันหนึ่งเราถูกกล่าวหาว่ากระทําความผิดทางอาญา เราก็สมควรที่จะได้รับการปฏิบัติในขั้นตอนตามกระบวนการยุติธรรมที่โปร่งใส ตรวจสอบได้

ถ้าคุณไม่มีศักยภาพในการเอาผู้ก่อการร้ายเข้าสู่กระบวนการยุติธรรมอย่างยุติธรรม ก็ไม่ต้องมาเป็นตํารวจ ทหาร ไม่ต้องมาเป็นรัฐบาล เพราะคุณใช้สิ่งที่อยู่นอกกฎหมายเหมือนที่เขาใช้ แต่มันก็ยูโทเปียเนอะ แต่ทำไมรัฐไทยจึงยอมให้เจ้าหน้าที่รัฐที่ต้องสร้างความสงบเรียบร้อยมาจมอยู่กับเรื่องเดิม ๆ เช่น ต้องทําอะไรที่ผิดกฎหมาย บังคับให้ผู้ต้องหารับสารภาพ สร้างพยานหลักฐานเท็จ

นอกจากนั้นยังมีการปิดกั้นสื่อและการสื่อสารระหว่างประชาชนด้วยกัน เช่น พวกเราทํารายงานสถานการณ์สิทธิฯ แต่กลับถูกฟ้องดําเนินคดี ทําไมถึงไม่ให้เราสื่อสารอย่างตรงไปตรงมา การฟ้องปิดปากเราส่งผลกระทบถึง ๕๘ เคสในรายงานเล่มนั้น แต่แม้ว่าจะใช้เวลานาน ก็ส่งผลให้มีพระราชบัญญัติป้องกันและปราบปรามการทรมาน และการกระทำให้บุคคลสูญหาย พ.ศ. ๒๕๖๕ ออกมา

ทนายอาอีเส๊าะ : ก่อนที่จะมีพระราชบัญญัติป้องกันและปราบปรามการทรมาน และการกระทำให้บุคคลสูญหาย ก็จะมีการทำร้ายร่างกายเกิดขึ้นระหว่างการกักตัวภายใต้กฎหมายพิเศษ  เวลานำสืบในศาล เขาจะต้องมีบาดแผลจริง หรือมีการร้องเรียนถึงอาสาสมัครสาธารณสุขประจำหมู่บ้าน (อสม.) หรือหน่วยงานอื่น ๆ ที่เกี่ยวข้อง ศาลถึงจะเชื่อ  แต่หลังจากที่มีการบังคับใช้ พ.ร.บ. ทำให้เริ่มตรวจสอบได้ง่ายขึ้น  เวลานำสืบในศาล เมื่อก่อนไม่มีวิดีโอถ่ายระหว่างกระบวนการซักถามว่ามีการรับสารภาพ แต่ตอนนี้เขามีแล้ว อันนี้ถือเป็นพัฒนาการ หลังจากที่เราถามค้าน ฝ่ายเจ้าหน้าที่เองก็พยายามจะหาเครื่องมือมาพิสูจน์ความบริสุทธิ์ของเขาด้วย เราคิดว่าเป็นข้อดีสำหรับทั้งสองฝ่าย เพราะฝ่ายเราก็สามารถจะป้องกันไม่ให้เกิดความรุนแรงกับผู้ต้องสงสัย ส่วนฝ่ายเขาก็สามารถป้องกันตัวเองได้ว่าเขาไม่ใช่ผู้ทำร้ายร่างกาย

ทนายอาอีเส๊าะ : ที่มูลนิธิศูนย์ทนายความมุสลิม เราไม่ได้แค่ทำงานเรื่องคดีความอย่างเดียว แต่วัตถุประสงค์ขององค์กรเราคือการเผยแพร่ความรู้เรื่องกฎหมายด้วย มีการจัดอบรมเรื่องกฎหมายที่บังคับใช้ในพื้นที่ อย่างเช่น พ.ร.บ. ความมั่นคง กฎอัยการศึก พ.ร.ก. ฉุกเฉิน และกฎหมายอื่น ๆ เพราะนี่คือสิ่งที่ทุกคนในพื้นที่จำเป็นจะต้องรู้ กฎหมายบัญญัติไว้ว่าเจ้าหน้าที่มีสิทธิทำนู่นนี่นั่น แต่ไม่ได้เขียนว่าชาวบ้านมีสิทธิทำอะไรได้บ้าง เราในฐานะที่เป็นนักกฎหมายก็ต้องพยายามให้ความรู้เพื่อที่เขาจะได้ปกป้องสิทธิของตัวเอง

ถ้าไม่ได้เจอกับตัวเองโดยตรงเขาจะไม่รู้ซึ้ง เช่น ถ้าเกิดสามีถูกเชิญตัวไป สิทธิที่เขาควรจะทำก็คือต้องไปเยี่ยมทุกวัน บางทีเขาก็ไม่รู้ว่าจะต้องไปเยี่ยมไหม บางครั้งก็มีข้อจำกัดของเขา เช่น ไม่มีค่าเดินทาง ไม่มีรถ ไม่รู้ว่าจะเอารถที่ไหนไปเยี่ยมสามี นี่คือความยากลำบากของชาวบ้าน

ชาวบ้านบางคนก็อ่านหนังสือออก บางคนเป็นถึงข้าราชการ เราคิดว่าเขาน่าจะรู้วิธีการรับมือ แต่พอประสบกับตัวเองก็นับหนึ่งใหม่เหมือนกัน ด้วยความเครียด ความกดดัน ด้วยอะไรหลาย ๆ อย่าง

ตอนนี้ชาวบ้านตื่นตัวมากขึ้น เวลามีเจ้าหน้าที่มาตรวจค้นที่บ้านในยามวิกาล เขาก็รู้แล้วว่าตัวเองมีสิทธิที่จะต่อรองกับเจ้าหน้าที่ ต่อรองได้ว่ารอให้สว่างก่อน หรือรอให้บุคคลที่เราไว้วางใจมาก่อนถึงจะเปิดประตูรับเจ้าหน้าที่เข้ามาได้ ไม่ใช่ว่าเจ้าหน้าที่สั่งให้ทำอะไรก็ทำหมด

แต่บางคนในพื้นที่ใช้ภาษามลายู พูดไทยไม่ได้ บางคนอ่านหนังสือไม่ออก เมื่อถูกจับเขาก็ไม่มีสิทธิที่จะรู้ว่าเจ้าหน้าที่แจ้งข้อหานั้นหมายความว่าอย่างไร ตัวเขามีสิทธิทำอะไรและอย่างไรได้บ้าง

ทนายอาอีเส๊าะ : สิ่งที่เราพยายามผลักดันคืออยากให้ยกเลิกกฎหมายพิเศษ แต่ในเมื่อตอนนี้ยังยกเลิกไม่ได้ เราก็จำเป็นจะต้องให้ประชาชนในพื้นที่มีความรู้ มีองค์ความรู้เรื่องของข้อกฎหมายที่เขาต้องใช้ในชีวิตประจำวัน ไม่วันใดก็วันหนึ่ง อย่างน้อยที่สุดเขาขับรถผ่านหน้าด่าน อาจถูกตรวจเก็บดีเอ็นเอ หรือตรวจบัตรประชาชน หรือเจ้าหน้าที่บางคนก็ถ่ายรูปเก็บไว้ ซึ่งสิ่งเหล่านี้เป็นข้อมูลส่วนตัว ก็แล้วแต่ว่าจะเป็นโชคของใคร

ทุกคนที่อยู่ในพื้นที่สามจังหวัดฯ ไม่ปลอดภัยตราบใดที่ยังคงบังคับใช้กฎอัยการศึกหรือ พ.ร.ก. ฉุกเฉินอยู่ชาวบ้านต้องไม่หนีทั้งที่ตัวเองไม่ได้มีความผิด เพราะพอหนีครั้งแรก ครั้งที่ ๒ ก็ต้องหนีอีก สุดท้ายพอเจ้าหน้าที่ มาที่บ้านแล้วไม่เจอ เขาก็จะกลายเป็นผู้ต้องหา กลายเป็นการผลักให้คนดีเป็นโจร นี่คือสิ่งที่เราไม่ได้อยากให้เป็นแบบนั้น

“ทุกคนที่อยู่ในพื้นที่สามจังหวัดฯ 
ไม่ปลอดภัย ตราบใดที่ยังคง
บังคับใช้กฎอัยการศึก
หรือ พ.ร.ก. ฉุกเฉินอยู่”

อาอีเส๊าะ อาเย๊าะแซ
ทนายความประจำมูลนิธิ
ศูนย์ทนายความมุสลิม จังหวัดยะลา

พรเพ็ญ : เวลาเจ้าหน้าที่รัฐพูดถึงสันติภาพ ในมุมของเขาหมายความว่า ไม่มีการฆ่ารายวัน ระเบิด การลอบสังหาร ไม่มีคนไทยพุทธหรือคนบริสุทธิ์ถูกทําร้าย ไม่มีการโจมตีค่ายทหาร แต่สันติภาพจริง ๆ ไม่ใช่แค่นั้น มันคือการกินอิ่มนอนหลับ ไม่ใช่มีคนมาแขวนเปล นอนถือปืนอยู่ในสวนยางของเราตอนตี ๓ ตี ๔ แล้วเราจะออกไปกรีดยางได้ยังไง

เราอยากยุติความขัดแย้งที่เป็น negative peace และอยากได้ positive peace นั่นคือทําอย่างไรให้เราอยู่ร่วมกันได้โดยเคารพหลักสิทธิมนุษยชน เช่น คนไทยพุทธกินหมูได้ ขายหมูในตลาดได้โดยไม่ถูกระเบิด หรือไม่มีใครถูกกราดยิงในมัสยิด อยากให้ทุกคนได้รับการกระจายรายได้อย่างเหมาะสม มีงานทํา มีการศึกษา ใช้ชีวิตตามวัฒน-ธรรมตัวเองได้ แต่ทุกวันนี้หลายเรื่องทําไม่ได้ เช่น คนที่ขอเงินบริจาคให้กับผู้ที่ถูกวิสามัญฆาตกรรมก็ถูกดำเนินคดี ออกไปประท้วงชุมนุมก็ถูกจับภายใต้ พ.ร.ก. ฉุกเฉิน จัดกิจกรรมใส่ชุดมลายูก็ถูกมองว่ามีเป้าประสงค์แอบแฝงเรื่องปลุกระดม

พรเพ็ญ : สำหรับบางคนความกลัวก็น้อยลง กล้าที่จะพูดมากขึ้น แต่ความกลัวของเขามีมากกว่าเราเยอะ เพราะตายจริงเจ็บจริง มีกรณีหนึ่งที่ภรรยารู้สึกว่าต้องเรียกร้องให้สามี เพราะสามีถูกซ้อมปากแตก เราเลยยื่นคําร้องขอให้ปล่อยตัวด้วยเหตุว่ามีการซ้อมทรมาน และต้องยื่นให้ทันภายใน ๗ วันของการควบคุมตัวตามกฎอัยการศึก แต่พอมาถึงศาลในวันไต่สวน ภรรยาบอกเราว่าสามีจะบอกกับศาลว่าเขาเตะฟุตบอลล้มปากแตก  เราก็เลยถามว่า แล้วเด๊ะ (น้อง) ว่ายังไง เด๊ะจะให้อาแบ (พี่) พูดแบบนั้นจริงหรือ เขาโดนดุอะไรมาไหม ภรรยาบอกว่าเขารู้ทุกอย่างของเราหมดเลย บอกได้ถึงขั้นว่าคนข้างบ้านหนูตายยังไง  แบบนี้เราจะไม่กดดันเขา แต่สรุปวันนั้นเขายอมพูด คือตัวเขาเองก็อยากสู้ แต่ความตั้งใจของเขาต้องฝ่าปัจจัยหลายอย่างมาก ๆ เช่นภาษา หรือภรรยาก็ต้องพร้อมสนับสนุนเต็มที

พรเพ็ญ : ภรรยาเล่าว่า อาแบไม่ได้เล่าเรื่องนี้ให้หนูฟังเลย เราก็เลยบอกว่า บางเรื่องอาแบก็ไม่กล้าเล่าว่าเขาถูกทรมานหนักมาก ถูกจับให้แก้ผ้า แต่พออยู่ตรงหน้าศาลในวันจันทร์นั้น เราก็ไม่รู้ว่าค่ายที่กักตัวเขาไว้ในวันเสาร์อาทิตย์ก่อนวันนัดศาลเขาถูกกดดันอะไรบ้าง แล้วทำไมเขาถึงยอมที่จะพูด แต่เราก็สนับสนุนเต็มที่ สุดท้ายพอศาลสั่งปล่อยตัว เราก็พาเขาไปที่คลินิกจิตเวช คณะแพทยศาสตร์ มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์ ที่หาดใหญ่ด้วยความยากลําบาก กว่าจะได้เข้าลงทะเบียน กว่าหมอจะตรวจให้ ทุกอย่างมันยากไปหมด จนกระทั่งสุดท้ายเราก็ไม่ได้ฟ้องกลับเพื่อเอาผิดกับเจ้าหน้าที่ แต่เขาก็ได้รับการปล่อยตัวโดยไม่ถูกดำเนินคดี

พรเพ็ญ : เราจะแจ้งทุกสิ่งทุกอย่างให้เขารู้ว่า ผลดี ผลเสียคืออะไร แล้วให้เขาตัดสินใจเอง เราพยายามทําหน้างานให้ดีที่สุด เช่น บางคนอยากให้เราปกปิดชื่อ หรือบางคนยอมที่จะเปิดเผย แต่อีกวันหนึ่งเปลี่ยนใจ เราก็ต้องทําตามนั้น

มีอีกกรณีที่เศร้ามาก เป็นน้องเยาวชนที่ถูกซ้อม แล้วก็น่าจะอยู่ในชุมชนที่ได้รับผลกระทบจากกรณีตากใบ ชื่อหมู่บ้านกาเยาะมาตี ในจังหวัดนราธิวาส ตอนนั้นเรายังเป็นคณะอนุกรรมการรณรงค์ต่อต้านการซ้อมทรมานของคณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติ เราก็จดบันทึกอย่างละเอียด น้องเขาดูลังเล แต่สุดท้ายก็ยินยอมเซ็นร้องเรียนเพราะครอบครัวพามา แต่ไม่กี่สัปดาห์ต่อมา เขาก็ถูกยิงเสียชีวิตในอีกพื้นที่หนึ่งเพราะไปร่วมกับกลุ่มติดอาวุธ กลุ่มเยาวชนลักษณะนี้จะถูกโยกไปโยกมา เขาไม่รู้หรอกว่าทางไหนคือทางที่ดีที่สุดสําหรับเขา สุดท้ายก็เลือกไปอยู่ในกลุ่มประชาชนที่ทางรัฐเชื่อว่าเป็นกบฏแบ่งแยกดินแดน เราสะเทือนใจมากเพราะช่วยเขาไม่ได้ทั้ง ๆ ที่เขามาร้องเรียนแล้ว เขาต้องการพื้นที่ปลอดภัย แต่แม้กระทั่งเราที่ทำงานใช้บทบาทอนุกรรมการสิทธิฯ ยังไม่สามารถทําให้เขาเห็นได้เลยว่าพื้นที่นี้ปลอดภัยสําหรับเขา

พรเพ็ญ : มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์เคยเกิดเหตุการณ์เหมือนตากใบมาแล้ว นั่นคือเหตุการณ์ ๖ ตุลาฯ แต่เราไม่ได้ทําให้เรื่องของ ๖ ตุลาฯ เป็น lesson learned ที่ดี ไม่มีใครถูกดําเนินคดีทางอาญาเลย อาจจะด้วยเหตุที่ว่ามีการนิรโทษกรรม ซึ่งก็ถูกรับรองโดยระบบตุลาการ เราไม่รู้ว่าสมัยนั้นทําไมเขาถึงไม่ดําเนินการให้เป็น transitional justice (การเปลี่ยนผ่านสู่ความเป็นธรรม)

จําได้ไหมว่าใช้เวลาหลายสิบปีกว่าจะจัดนิทรรศการ “แขวน” ๖ ตุลาฯ ขึ้นมาได้ เพียงแต่ประชาชนในพื้นที่สามจังหวัดฯ ได้บทเรียนทั้งจากในประเทศและต่างประเทศ และความมุ่งมั่นที่ว่าคดีจะหมดอายุความแล้ว น่าจะต้องทําอะไรบางอย่างให้กับคนที่ตายไป และเป็นเหมือนกับความมุ่งมั่นตามหลักศาสนาของเขาด้วย การริเริ่มนี้จึงได้รับการตอบสนองโดยแรงผลักจากภายในทั้งทีมทนายความและตัวผู้เสียหายเอง

ในกรณีตากใบ เราค้นพบว่าการฟ้องคดีโดยรัฐแทบจะเป็นไปไม่ได้เลย แต่เราสามารถฟ้องเจ้าหน้าที่รัฐได้ ในคดีบิลลี่ ชาวกะเหรี่ยงที่ถูกบังคับให้สูญหายแล้วต่อมาพบว่าเสียชีวิต แม้คําพิพากษาในขณะนี้จะไม่เหมาะสมกับการกระทําความผิด แต่อย่างน้อยที่สุดเราก็เรียนรู้ว่าเราทำสิ่งเหล่านี้ได้ แต่เราก็ยังต้องการความมุ่งมั่นทางการเมืองอื่น ๆ ด้วย เช่น ทำอย่างไรให้ศาลออกหมายเรียกเอกสารสําคัญจากสํานักนายกรัฐมนตรีได้ในคดีตากใบและให้จำเลยปรากฏตัวต่อหน้าศาลก่อนหมดอายุความ

เราต้องการ political will จากรัฐบาลนี้ อยากให้เขาแสดงเจตจำนงเพื่อให้กระบวนการยุติธรรมเดินต่อแล้วมีการรับฟ้องก่อนอายุความเสร็จสิ้น