แมนเดลาติดคุกยาวนานถึง ๒๗ ปี ขณะที่การต่อสู้ของคนผิวดำก็รุนแรงขึ้นตามลำดับ จนเกิดการจลาจลในเมืองต่าง ๆ ไปทั่วประเทศ แต่โมงยามอันขมขื่นและทุกข์ทรมานในคุกนี้เองกลับหล่อหลอมให้เขาสามารถสร้างสันติภาพให้เกิดขึ้นได้ในที่สุด

สิ่งที่แมนเดลายึดมั่นจนนำมาสู่ปลายทางที่ใฝ่ฝัน คือแนวคิดเก่าแก่ของชาวแอฟริกันที่เรียกว่าอูบันตู (Ubuntu) หมายถึงจิตวิญญาณอันลึกซึ้งในการตระหนักถึงความเป็นมนุษย์ในตัวเรา ผ่านความเป็นมนุษย์ในตัวคนอื่น ๆ

และคำว่ามนุษย์คนอื่น ๆ ย่อมรวมถึงศัตรูของเราด้วย

ระหว่างติดคุก แมนเดลาใช้เวลาอ่านหนังสือศึกษาภาษา ประวัติศาสตร์ วัฒนธรรม ของชาวผิวขาวแอฟริกาใต้ แม้สหายร่วมคุกจะมองว่าเป็นการฝักใฝ่ฝ่ายผู้กดขี่ แต่ความสามารถในการสื่อสารและเข้าอกเข้าใจความคิดความรู้สึกของฝ่ายตรงข้ามนี่เองที่เป็นบันไดสำคัญสู่การเจรจาสันติภาพ และเอาชนะใจคนผิวขาว จนแมนเดลาได้รับการยอมรับจากคนทุกฝ่าย

แมนเดลาบอกกับคนทุกผิวสีว่า “ลืมอดีตเสียเถิด” และกระทำให้ทุกคนเห็นด้วยการให้เกียรติและความไว้วางใจแม้กับฝ่ายคนผิวขาวที่เป็นศัตรู เพราะเขาตระหนักดีว่าการจะบรรลุซึ่งความสำเร็จใด ๆ ของคนผิวดำก็ต้องพึ่งพาความสำเร็จของคนผิวขาว

หนึ่งในสมาชิก ANC ที่ต่อมาเกิดความกระจ่างแจ้งในวิถีอูบันตูของแมนเดลา สรุปความคิดที่ตกผลึกอย่างยิ่งไว้ว่า

“การต่อสู้เพื่ออิสรภาพนั้นมิใช่การปลดปล่อยคนดำจากการเป็นทาส แต่เป็นการปลดปล่อยคนขาวจากความหวาดกลัว”

อดีตอันเจ็บปวดนั้นอาจลืมได้ยาก และสันติภาพสำหรับคนทุกฝ่ายยังอาจมาไม่ถึงวันนี้ แต่เรายังต้องดำรงความหวัง ไม่ว่าจะอีกนานเพียงใด

และต้องไม่ลืมว่าไม่มีใครเดินสู่ความสำเร็จได้โดยลำพัง เพราะเราเป็นหนึ่งเดียวกัน 

I am because we are.