471 “ร่องรอย” พระยาพหลฯ

วางศิลาฤกษ์ในปี ๒๔๗๙ เริ่มเดินเครื่องผลิตกระดาษในปี ๒๔๘๑ โดยสังกัดกรมแผนที่ กระทรวงกลาโหม จากนั้นถูกโอนเข้าสังกัดกรมโรงงานอุตสาหกรรมในปี ๒๔๘๕ ต่อมา ครม. มีมติยกเลิกกิจการในปี ๒๕๓๐ และขายโรงงานกับเครื่องจักรให้ภาคเอกชน

ในปี ๒๕๖๖ องค์การบริหารส่วนจังหวัดกาญจนบุรีเข้ามาดูแลสถานที่และอาคาร เปิดเป็นลานกิจกรรมสาธารณะ ภายในเขตโรงงาน ศาล และอนุสาวรีย์พระยาพหลฯ ยังคงตั้งอยู่และมีผู้มากราบไหว้เป็นระยะ

สร้างในสมัยรัฐบาลจอมพล ป. ยุคที่ ๒ (หลังสงครามโลก) โดยมีกระทรวงมหาดไทยเป็นแม่งาน เพื่อรำลึกถึง “พี่ใหญ่” ของคณะราษฎร เพราะ “พลเอกพระยาพหลพลพยุหเสนา มีนิวาสถานและสนใจที่จะทำนุบำรุงจังหวัดกาญจนบุรีมาเปนเวลาช้านานแล้ว” โดยมีการวางศิลาฤกษ์ในปี ๒๔๙๔

กองวิทยาการ ศูนย์การทหารปืนใหญ่ระบุทางโทรศัพท์กับสารคดี ในช่วงเดือนพฤษภาคม ๒๕๖๗ ว่า “ปิดปรับปรุง” ไม่มีกำหนด เนื่องจากความร้อนสร้างความเสียหายให้กับสถานที่ (ในทำนอง “ไฟไหม้”) จึงไม่ทราบสภาพสิ่งของและการจัดแสดงภายในพิพิธภัณฑ์ ส่วนค่ายนั้นถูกเปลี่ยนชื่อไปแล้ว

สุนทรพจน์พระยาพหลฯ ในพิธีวางหมุดกำเนิดรัฐธรรมนูญ ๑๐ ธันวาคม ๒๔๗๙ ระบุว่า “หมุดกำเนิดรัฐธรรมนูญ ทำด้วยโลหะสัมฤทธิ์วางไว้ ณ จุดที่ข้าพเจ้าได้รับอุปโลกน์จากพวกพี่น้องผู้ก่อการให้เป็นผู้นำ และที่นั้นข้าพเจ้าได้ยืนกล่าวสุนทรพจน์ เพื่อปลุกใจเพื่อนที่เคยร่วมตายทั้งหลาย” เพื่อ “เป็นเครื่องป้องกันการหลงลืม และเพื่อให้เป็นอนุสรณ์สืบต่อไปภายภาคหน้า” โดยที่นี้เป็น “ที่กำเนิดรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรสยาม ซึ่งเราถือกันว่าเป็นสิ่งศักดิ์สิทธิ์ ทั้งเป็นมิ่งขวัญของประชาชาติด้วย”

หมุดนี้หายสาบสูญตั้งแต่ปี ๒๕๖๐ และถูกแทนที่ด้วย “หมุดหน้าใส” ปัจจุบันไม่ทราบสถานะของหมุดประหลาดนี้ เนื่องจากกลายเป็นเขตพระราชฐานและมีการล้อมรั้วปิดกั้นไม่ให้ประชาชนเข้าไปได้อีก

เริ่มก่อสร้างในปี ๒๔๘๕ พล.อ. จรูญ รัตนกุล เสรีเริง-ฤทธิ์ ประธานกรรมการในการสร้างระบุในปี ๒๕๒๕ ว่า “พล.อ. พระยาพหลพลพยุหเสนา ได้ปรารภกับข้าพเจ้าว่าขณะนี้ทุกสิ่งทุกอย่างเข้าสู่ภาวะปรกติแล้วควรจะทำบุญอะไรสักอย่าง มีความเห็นว่าควรสร้างวัดสักแห่งหนึ่ง” เขาจึงมองว่าที่ดินใกล้ทางแยกบางเขนเหมาะสม และรับมอบภารกิจการเป็นประธานจัดสร้าง โดยเสร็จสิ้นภายใน ๑ ปี จากการออกแบบของกรมศิลปากร

พระยาพหลฯ ได้อุปสมบทที่นี่ในปี ๒๔๘๘

เคยเป็นที่นาของพระยาพหลฯ ต่อมาหลวงสุวรรณวาจกกสิกิจ อธิการบดีมหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ได้ขอแบ่งซื้อที่ดินเพื่อทำทางเข้าออกจากที่ดินของตนเองซึ่งเป็นที่ตาบอดด้านใน ท่านผู้หญิงบุญหลงเมื่อทราบ ก็ตกลงยกให้หลวงสุวรรณฯ ฟรี ๆ หลวงสุวรรณฯ จึงตั้งชื่อเป็นเกียรติว่า “ซอยท่านผู้หญิงบุญหลง”

พระเจนดุริยางค์ (ปิติ วาทยะกร) แห่งกรมมหรสพ เป็นผู้แต่งทำนอง ตามคำขอของหลวงนิเทศกลกิจ (กลาง โรจนเสนา) นายทหารเรือผู้ใหญ่ซึ่งเป็นสมาชิกคณะราษฎร ในปี ๒๔๗๕ ซึ่งทำให้เขามีปัญหาในชีวิตราชการ เนื่องจากเจ้าพระยาวรพงศ์พิพัฒน์ รัฐมนตรีกระทรวงวัง ตำหนิอย่างรุนแรงที่ช่วยเหลืองานคณะราษฎร

ส่วนเนื้อร้องนั้นมีหลายเวอร์ชัน ของดั้งเดิมแต่งโดย ขุนวิจิตรมาตรา (สง่า กาญจนาคพันธุ์) โดยเนื้อร้องมีฉบับไม่เป็นทางการ กับฉบับที่ได้รับการรับรองโดยรวมกับคำร้องของนายฉันท์ ขำวิไล (ฉบับสากล) แต่เมื่อมีการเปลี่ยนชื่อประเทศจาก “สยาม” เป็น “ไทย” ในปี ๒๔๘๒ จึงมีการประกวดอีกรอบ และคำร้องของพันเอก หลวงสารานุประพันธ์ ที่ชนะเลิศก็กลายมาเป็นเนื้อร้องที่เราร้องกันอยู่ในปัจจุบัน

มีเรื่องเล่าว่า พระยาพหลฯ ไม่สามารถหาหมอไปทำคลอดให้ภรรยาร้อยเอก ขุนทวยหาญพิทักษ์ ผู้ใต้บังคับบัญชาที่จะคลอดบุตรในช่วงกลางดึกได้ เรื่องนี้พระยาพหลฯ จำฝังใจ จึงตั้งใจหาทางสร้างหน่วยรักษาพยาบาลทหาร แทนที่จะอาศัยโรงพยาบาลจุฬาลงกรณ์ของสภากาชาดไทยไปเรื่อย ๆ

ต่อมาได้รับโอนโฮเต็ลพญาไทจากสำนักงานทรัพย์สินส่วนพระมหากษัตริย์ มีการตั้งกองเสนารักษ์ทหารบกประจำไว้ ก่อนจะเปลี่ยนเป็นโรงพยาบาลทหารบก ในปี ๒๔๘๙ โดยให้สังกัดกรมแพทย์ทหารบก และกลายเป็นโรงพยาบาลพระมงกุฎเกล้าในปัจจุบัน