เราศึกษาเรื่องรถไฟจีนในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้มาพักหนึ่งแต่พบว่าไม่มีใครทำข้อมูลเลยว่าคนที่ได้รับชดเชยบ้านไปแล้วเขาอยู่อย่างไร โดยเฉพาะคนลาวมองเรื่องรถไฟลาว-จีนยังไง จึงเริ่มทำเรื่องผลกระทบของรถไฟความเร็วสูงที่มีต่อกลุ่มคนรอบสถานีใหญ่ในไทยก่อน ชื่อทางการคือ “รถไฟจีนข้ามพรมแดน : การศึกษาเปรียบเทียบผลกระทบของโครงการก่อสร้างทางรถไฟต่อชุมชนรอบสถานีหลักในประเทศไทยและลาว (China’s Transnational Railway : A Comparative Study of the Railway’s Impact on Local Communities in Thailand and Lao.)” คำถามคือคนที่อยู่ใกล้รางรถไฟได้อะไรจากรถไฟความเร็วสูง (HSR) เพราะปรกติคำอธิบายมักบอกว่าเป็นประโยชน์ต่อส่วนรวม ประเทศชาติ  คำถามคือ “ส่วนรวม” อยู่ตรงไหน “ประเทศชาติ” หมายถึงใคร  พื้นที่ทำงานของเราเริ่มจากนครราชสีมาจนถึงเมืองบ่อเต็น (ชายแดนลาว-จีน) มีนักวิจัยที่อยู่มหาวิทยาลัยแห่งชาติลาวช่วยเก็บข้อมูลในพื้นที่ สปป. ลาว ช่วงเริ่มต้น ก่อนเราจะลงพื้นที่เองช่วงต้นปี ๒๕๖๖ จนถึงตอนนี้ (ตุลาคม ๒๕๖๖) ทำงานได้ปีกว่าแล้ว งานวิจัยยังไม่ได้เผยแพร่เพราะอยู่ในขั้นตอนแก้ไขบทความ และยังเก็บข้อมูลบางพื้นที่ทั้งในลาวและไทย

ที่นครราชสีมาพบว่าที่ดินของการรถไฟแห่งประเทศไทย (รฟท.) มีคนมาเช่า มีชุมชนมาอยู่อาศัยริมทางรถไฟ และเกิดมีราคาขึ้นมา ในแง่กฎหมายที่ดิน สิทธิของพวกเขาอาจจะไม่มีในการก่อตั้งบ้านเรือนถาวรบริเวณนี้ แต่เมื่อเราลงพื้นที่ไปพบเครือข่ายสลัมสี่ภาคที่ทำงานกับชุมชน นักเคลื่อนไหวกำลังช่วยชุมชนเรียกร้องในแง่สิทธิของความเป็นมนุษย์ สิทธิพื้นฐานที่ต้องมีบ้านมีที่อยู่อาศัย เราก็ปรับมุมมองว่า ในมุมหนึ่งเรื่องเล่า ชีวประวัติ และประสบการณ์ชีวิตของคนเหล่านี้ทำให้เราเรียนรู้ว่า จริง ๆ แล้วพวกเขาต่างก็เป็นแรงงานที่สร้างคุณค่าทางเศรษฐกิจต่อเมืองโคราชเช่นกัน

ในลาวจะต่างจากไทยเพราะโครงการรถไฟลาว-จีนก่อสร้างเสร็จแล้ว ลักษณะสำคัญของโครงการในลาวคือจะผ่านเมืองใหญ่ที่เป็นพื้นที่เมืองจริง ๆ ไม่กี่แห่ง ส่วนมากจะกระทบหมู่บ้านเล็ก ๆ ในชนบท บางแห่งเป็นหมู่บ้านของกลุ่มชาติพันธุ์บางแห่งก็ถูกย้ายออกไป ตอนนี้ก็ไม่เหลือร่องรอยแล้ว  จากการศึกษางานของนักวิจัยท่านอื่น ๆ ที่ลงพื้นที่ก่อนช่วงก่อสร้าง พบว่าคนลาวได้รับการชดเชยหลากหลายรูปแบบ ที่ดินในลาวรัฐมีสิทธิ์เวนคืนและบริหารจัดการ แต่รัฐบาลก็มีการจ่ายชดเชยเช่นกัน แต่ประเด็นการชดเชยมีหลากหลาย เช่น หลายคนอาจไม่ได้รับเงินเท่ากับมูลค่าของที่ดินในตลาด หรือได้รับเงินล่าช้า เป็นต้น มีกรณีที่บ้านนาเตย เมืองหลวงน้ำทา เป็นกรณีรัฐสร้างบ้านจัดสรรให้ใหม่ในอีกพื้นที่หนึ่ง ผู้ก่อสร้างคือบริษัทเอกชนจีนตามข้อตกลงระหว่างประเทศ ชดเชยด้วยวิธีคำนวณจากขนาดบ้านเดิม และสร้างบ้านพร้อมที่ดินให้ บางช่วงแนวรางล้ำเข้าที่นา ชาวนาบางคนอาจมองว่าได้ประโยชน์หากได้รับค่าชดเชย แต่บางคนโดยเฉพาะเกษตรกรที่มีที่ดินไม่มาก อาจต้องเสียที่ดินทำกินไป  อย่างไรก็ดีการบุกเบิกที่ดินเพื่อก่อสร้างทางรถไฟในลาวต้องไม่ลืมว่ายังมีระเบิดจากยุคสงครามเย็นตกค้างอยู่มาก ดังนั้นวิศวกรจีนก็ต้องทำงานไปด้วย กู้ระเบิดไปด้วย เป็นงานที่มีความเสี่ยงในหลายพื้นที่

เรื่องเวนคืนที่ดินในลาว ประเด็นการออกแบบที่อยู่อาศัยเป็นเรื่องละเอียดอ่อน ผู้ช่วยวิจัยยังบอกว่าหลายแห่งมีหมู่บ้านที่มีคนหลากหลายชาติพันธุ์ ซึ่งเดิมเขาอยู่บ้านไม้ไม่ใช่บ้านปูน บางกลุ่มวัฒนธรรมการทำครัวต้องมีเตาไฟกลางบ้าน มีเรื่องความเชื่อดั้งเดิมต่าง ๆ ฯลฯ เมื่อรัฐชดเชยด้วยการทำบ้านจัดสรรหน้าตาเป็นบ้านก่อผนังปูน ออกแบบเหมือนกันหมดก็ไม่สอดคล้องกับวิถีชีวิตของหลายครอบครัว  มีกรณีเจอปัญหาบ้านที่ได้รับการชดเชยอยู่ห่างไกลที่ทำงานมาก บางคนเลือกไม่ย้าย ตัดสินใจไปอยู่บ้านญาติหรือหาที่อยู่อื่นเอง บางคนไม่มีทางเลือกก็ต้องจำใจรับ

เท่าที่เราเข้าใจจากงานศึกษาของนักวิจัยท่านอื่นที่ทำช่วงการก่อสร้างรางรถไฟลาว ประเด็นนี้ไม่ใช่ประเด็นใหญ่ มันเป็นเรื่องมาตรการความปลอดภัย ว่าต้องมีระยะห่างจากรางเท่าไร ๓๐ เมตร ๕๐ เมตร ว่ากันไป แต่งานวิจัยของเราสนใจประเด็นการพัฒนาที่ดิน อาทิ รอบสถานีในเมืองใหญ่อย่างเวียงจันทน์ หลวงพระบาง เพราะมีการเก็งกำไรที่ดิน ในกรุงเวียงจันทน์มีเขตเศรษฐกิจพิเศษ เวลาบริษัทอสังหาริมทรัพย์เอาพื้นที่ไปเสนอขายนักลงทุน ก็จะเน้นทำการตลาด โดยบอกอยู่ใกล้สถานีรถไฟ ซึ่งเรามองว่าน่าจะมีส่วนทำให้ราคาที่ดินมีมูลค่าเพิ่มสูงขึ้น  บริเวณเมืองบ่อเต็นที่ชายแดนลาว-จีนก็มีบริษัทเอกชนจีนไปบุกเบิกและรับช่วงสัมปทานต่อ มีโครงการสร้างเมืองขนาดใหญ่  แต่นอกจากการเปลี่ยนแปลงทางกายภาพ ประเด็นที่เราสนใจมากกว่าคือคนกลุ่มใดที่เข้ามาอาศัย  แต่ที่เห็นได้ชัดคือ โครงการอสังหาริมทรัพย์เหล่านี้ มีการวาดภาพอนาคต โฆษณาหวือหวา และแน่นอนมีการเก็งกำไรที่ดิน

กรณีให้สิทธิ์จีนใช้บางพื้นที่ในลาวยาวนานถึง ๙๙ ปี เราเข้าใจว่ารัฐบาลลาวอาจมองว่าแลกกับการที่จีนนำเม็ดเงินมาพัฒนาประเทศ เป็นการดึงดูดนักลงทุน  อย่างที่งานวิจัยในหนังสือ มังกรหลากสี ของอาจารย์ยศ สันตสมบัติ คือเอาทรัพยากรดิน น้ำ ป่า ไปแลกเป็นทุน  ตอนเราลงพื้นที่ที่ดินในเวียงจันทน์มีเอกชนจีนเข้ามาพัฒนาเป็นส่วนมาก ยังมีบางนิคมอุตสาหกรรมที่ก่อผลกระทบเรื่องกลิ่น พวกเรามองว่าคนลาวที่มีที่ดินติดเขตอุตสาหกรรมแบบนี้อาจไม่สามารถขายโอนต่อได้ง่าย  เท่าที่ลองใช้ชีวิตอยู่ในเขตเศรษฐกิจพิเศษในเวียงจันทน์ พบการใช้เงินหยวนซื้อขายสินค้า ค่าครองชีพสูงกว่าภายนอกสามสี่เท่า

ส่วนตัวไม่ได้มองว่าจีนขนคนลงมา ตรงกันข้าม คนจีนมาก่อนที่รัฐบาลของเขาจะมาด้วยซ้ำ เราว่าด้วยนิสัยของชาวจีนส่วนใหญ่เป็นนักบุกเบิกอยู่แล้ว ตัวอย่างที่บ้านนาเตย เราพบเจ้าของกิจการชาวจีน เปิดร้านอาหารเช้า ขายหมั่นโถว เปิดร้านขายวัสดุก่อสร้าง กิจการร้านอาหารต่าง ๆ ตั้งร้านค้าเล็ก ๆ ริมถนน เป็นลักษณะชุมชนชนบทที่ทั้งคนลาวคนจีนอยู่อาศัยปะปนกันเหมือนเมืองใหญ่ ๆ เจ้าของร้านชาวจีนบอกมาอยู่ในลาว ๑๐ ปีแล้ว  เท่าที่เราเข้าใจ ชาวจีนเหล่านี้อาจเป็นกลุ่มที่มีทุนขนาดเล็กหรือกลาง มองออกว่าการแข่งขันในบ้านเขาค่อนข้างสูง การไปลองตั้งถิ่นฐานในพื้นที่อื่น ๆ ที่อาจพัฒนาต่อไปได้อีกคือโอกาส แล้วส่วนใหญ่ถ้าสังเกต รัฐบาลจีนก็ตามมาจริง ๆ อย่างเช่นโครงการก่อสร้างรถไฟลาว-จีน เป็นต้น แต่ก็ไม่ได้หมายความว่าคนจีนเหล่านี้จะประสบความสำเร็จทุกคน

ข้อสังเกตเวลาสร้างทางรถไฟ คนคุมงาน วิศวกรที่ดูแลการสร้างก็ต้องเป็นชาวจีน บางพื้นที่ก็ใช้แรงงานจีนก่อสร้าง แม้มีการทำสัญญาระหว่างประเทศว่าจะจ้างแรงงานลาวด้วยตรงงานส่วนนั้นส่วนนี้ แต่ก็มีข่าวจากสำนักข่าวท้องถิ่นว่า คนลาวที่ให้ข้อมูลบางคนบ่นว่าจริง ๆ บริษัทรับเหมาที่รับงานไปอีกต่อหนึ่ง (sub contract) เอาคนจีนมาทำงานเองก็มี จ่ายเงินช้าก็มี ดังนั้นเรื่องขนคนมาก็จริงบางส่วน แต่อีกส่วนคือคนจีนออกมาหาโอกาสเองด้วย