ปริญญาเล่าจากประสบการณ์ตรงในความทรงจำ และเท้าความถึงหนึ่งในไอคอนิกหลักยุคนั้นคือ “สืบ นาคะเสถียร” ชายผู้เปล่งเสียงปืนปลิดชีพตนสู่แสงของการเปลี่ยนแปลงในรุ่งสางของเช้าวันเสาร์ที่ ๑ กันยายน ๒๕๓๓

“นักศึกษา ๑๖ สถาบันตั้งขบวนที่หน้าหอประชุมใหญ่ มธ. ท่าพระจันทร์ ขี่จักรยานคัดค้านเขื่อนน้ำโจนไปกาญจนบุรี ๓ วันถึง” นี่คือสิ่งที่นิสิตนักศึกษากระทำในยุคนั้น

มีเหตุการณ์หนึ่งที่เขาจำไม่ลืมในช่วงปีนั้น ในงานฟุตบอลประเพณีจุฬาฯ-ธรรมศาสตร์

“นักศึกษาธรรมศาสตร์เห็นพ้องต้องกันว่าขบวนล้อการเมืองทั้งขบวนต้องเป็นเรื่องคัดค้านเขื่อนน้ำโจน ตั้งขบวนที่อนุสาวรีย์ชัยสมรภูมิ เดินไปถึงสนามศุภชลาศัย มีการแบกหุ่นจำลองเขื่อนขนาดใหญ่ ป้ายประท้วงเรียกร้องเรื่องการรักษาป่า มีการแต่งตัวเป็นกวางเป็นเสือมาเดินอยู่ในขบวน”

ครั้งนั้นนักศึกษากฎหมายคนนี้มุ่งตรงทำหน้าที่ฝ่ายประชาสัมพันธ์ ยกมือจับพู่กันจุ่มสีเขียนคัตเอาต์บรรยายคำประท้วง “คัดค้านเขื่อนน้ำโจน” จนท้ายที่สุดในวันที่ ๔ เมษายน ๒๕๓๑ รัฐบาลมีมติระงับการสร้างเขื่อนน้ำโจน พวกเขาเป็นส่วนหนึ่งของความสำเร็จมหาศาล

ปลายปีเดียวกันเกิดเหตุการณ์น้ำท่วมหมู่บ้านที่ตำบลกะทูน อำเภอพิปูน จังหวัดนครศรีธรรมราช ในช่วงที่มีพายุดีเปรสชัน เผยให้เห็นว่ารัฐบาลเอื้อให้เกิดการสัมปทานป่าแก่นายทุน ส่งผลต่อความเสียหายของป่าเชื่อมต่อมาถึงชีวิตของผู้คน

“มันคือแลนด์สไลด์ เพราะว่าป่าบนภูเขาโดนตัด ต้นไม้ที่จะยึดดินไว้ไม่มี มันก็สไลด์มาพร้อมกับท่อนซุงที่ถูกตัด น้ำท่วมใหญ่ คนตายหลายร้อยคน หมู่บ้านสองหมู่บ้านชื่อพิปูนกับกะทูนจมอยู่ใต้โคลน ตอนนั้นเองทำให้คนไทยรู้ว่ามีการอนุญาตให้ตัดไม้ทำลายป่าอย่างถูกกฎหมาย ในนามของคำว่าการให้สัมปทานป่า” ชายที่เป็นมากกว่านักกฎหมายเล่า

จากประเด็นที่เกิดขึ้น นักศึกษา ๑๖ สถาบัน และสหพันธ์นิสิตนักศึกษาแห่งประเทศไทย (สนนท.) ร่วมผลักดันยกเลิกสัมปทานป่า จนสำเร็จในปี ๒๕๓๒  ปริญญาเล่าเรื่องนี้ให้ฟังเพราะอยากเชิญชวนให้เกิดการลงมือทำของประชาชน

“ถ้าร่วมมือกันแล้วทำอย่างฉลาด เราสร้างการเปลี่ยนแปลงได้” เขาเชื่อเช่นนั้น

ความทรงจำอันภูมิใจแสดงถึงพลังของนักศึกษาหนุ่มสาวยุคนั้น เป็นจุดเริ่มต้นที่ทำให้ปริญญาหันมาให้ความสำคัญเรื่องสิ่งแวดล้อมอย่างจริงจัง

ราวกลางทศวรรษ ๒๕๓๐ เขารับตำแหน่งเลขาธิการสหพันธ์นิสิตนักศึกษาแห่งประเทศไทย ทำหน้าที่เป็นแนวหน้าคัดค้านพลเอก สุจินดา คราประยูร นายกรัฐมนตรีที่ไม่ได้มาจากการเลือกตั้งในเหตุการณ์พฤษภาทมิฬใน ปี ๒๕๓๕ และนี่คงเป็นภาพจำให้ใครหลายคนมองว่าเขามีชีวิตอยู่แต่กับโลกกฎหมายและการเมือง

เขายังเล่าย้อนไปถึงโปรเจกต์แรกที่ทำสำเร็จเมื่อเข้ามาอยู่ในคณะผู้บริหาร มธ. ปี ๒๕๕๙

“ผมยกเลิกฝาหุ้มขวดน้ำพลาสติก” ปริญญาพูดขึ้น

เขาเห็นว่าสิ่งนี้คือขยะตัวร้าย

“ปลิวง่าย สุดท้ายลงไปอุดตันท่อ บางส่วนก็ออกทะเลไปอยู่ในท้องพะยูน เต่า เพราะชิ้นเล็ก”

เขาแก้ไขปัญหานี้ด้วยการเชิญเจ้าของกิจการร้านค้าใน มธ. มาประชุมเพื่อให้ช่วยกันแก้ไขปัญหาขยะพลาสติกที่ไม่จำเป็น เจ้าของกิจการร่วมด้วย โดยไม่สั่งซื้อน้ำดื่มจากบริษัทที่มีพลาสติกใสหุ้มฝาขวดน้ำ ทำให้หลายบริษัทต้องปรับตัวตาม จน มธ. ไร้พลาสติกหุ้มฝาขวดอย่างเต็มตัวในปี ๒๕๕๙ ก่อนที่อื่น ๆ ในประเทศ

ปริญญาเล่าว่ากรมควบคุมมลพิษขอมาพบเขาในต้นปี ๒๕๖๐ เพื่อแก้ไขปัญหาพลาสติกหุ้มฝาขวดน้ำ ปัญหาระดับชาตินี้แก้ไขสำเร็จทั่วประเทศในอีก ๒ ปีต่อมา

อาหารในจานลดลงเรื่อย ๆ แต่เรื่องเล่าในสิ่งที่เขาทำประโยชน์ต่อโลกยังมีมากมาย

รถโดยสารประจำทางไฟฟ้า ระบบเช่ายืมสกูตเตอร์และจักรยานใน มธ. ฯลฯ แม้เป็นจุดเล็ก ๆ แต่สิ่งเหล่านี้อยู่ในฉากหลังของชีวิตเขาแทบทั้งสิ้น

“อยู่ตรงไหนเราก็เปลี่ยนประเทศไทยได้หมด คุณแก้ปัญหาสิ่งแวดล้อมในธรรมศาสตร์ ทำห้องเรียน active learning เก็บขยะที่แม่น้ำเจ้าพระยา คุณก็เปลี่ยนประเทศไทยได้”

จานสีดำว่างเปล่าพร้อมกับบทสนทนาแรกจบลง แต่เรื่องราวยังไม่จบ ปริญญากำลังจะพาเราไปนั่งใต้พูนดิน

“พายเรือเพื่อเจ้าพระยา” มีทีมงานร่วม ๑๐ ชีวิต เริ่มต้นพายเรือจากปากน้ำโพ จังหวัดนครสวรรค์ ต้นธารของแม่น้ำเจ้าพระยา ไล่ลงมาตามสายน้ำ ผ่านจังหวัดอุทัยธานี ชัยนาท สิงห์บุรี อ่างทอง พระนครศรีอยุธยา ปทุมธานี นนทบุรี กรุงเทพมหานคร สิ้นสุดที่ปากแม่น้ำเจ้าพระยาเชื่อมกับอ่าวไทยในจังหวัดสมุทรปราการ การเดินทางเก็บขยะครั้งนี้รวมทั้งสิ้น ๑๑ วัน ระยะทางร่วม ๔๐๐ กิโลเมตร

อู๋-ปิติ เสรเมธากุล ชายวัย ๔๗ ปี ผู้ชื่นชอบการพายเรือเป็นชีวิตจิตใจ กลายมาเป็นมือขวาคนสำคัญของอาจารย์ที่เคารพ  สิ่งแรกที่อู๋ในฐานะที่ปรึกษาคนแรก ๆ ได้รับโจทย์คือการตามหามือพาย ๑๐ คน ด้วยการประกาศคุณสมบัติสามประการอันศักดิ์สิทธิ์ที่อู๋ตั้งขึ้น “ว่าง บ้า โง่”

“ว่าง ต้องว่างจากสิ่งที่ต้องทำ เพราะต้องพายเรือต่อเนื่อง

บ้า ทำในสิ่งที่คนทั่วไปสมัยนี้เขาไม่ทำกันแล้ว

โง่ ถ้าจะมีคนเห็นว่าทำแล้วไม่ได้ประโยชน์ เราก็ยอมโง่ให้คนอื่นนินทา”

ขยะกว่า ๓,๐๐๐ ตัน คือสิ่งที่ได้มาจากกิจกรรมพายเรือเพื่อเจ้าพระยาทั้งสองครั้ง แต่สำหรับอู๋นี่เป็นเพียงเปลือกนอกของจุดประสงค์ที่อาจารย์ปริญญาของเขามุ่งหวัง

“อาจารย์ต้องการเก็บขยะในใจคน” อู๋ตีความ

“อาจารย์ไม่ได้ต้องการเก็บให้หมดหรอก เอาเรือของหน่วยงานใหญ่ ๆ มาเก็บไม่ดีกว่าเหรอ การพายเรือครั้งนี้เพื่อเป็นตัวอย่างที่ดีว่าเราทำได้ ทำให้เกิดความตระหนักรู้ถึงปัญหาของขยะในลำน้ำ หลักการก็คือเราต้องการลงพื้นที่เพื่อบอกคนอื่นว่ากรุณาอย่าทิ้งขยะ” อู๋ขยายความ

อู๋เล่าต่อว่าเมื่อสวนป๋วยก่อสร้างเป็นพูนดินอย่างสมบูรณ์ ปริญญาอยากทำโครงการอื่นอีก อู๋เสนอการสร้างเรือจากขยะ เพราะเขามีพื้นฐานจากการเป็นนักศึกษาวิศวกรรมศาสตร์ ปริญญาเห็นด้วย จึงเป็นที่มาของโครงการ “เรือจากขยะ”

เรือรูปทรงเรียวยาวหลายขนาด ๑๐ กว่าลำวางเรียงรายในห้องสี่เหลี่ยมผืนผ้า SDG Lab (Sustainable Development Goals Lab) ของอาคารพูนดิน หลายลำ
พร้อมลงสู่น้ำ อีกหลายลำกำลังสร้าง มีทั้งเรือจากลอตเตอรี่ ฝาขวดน้ำ ไม้ไผ่สาน  ส่วนสุดปลายทางของห้องมีเรือไม้ลำแรกที่อู๋สร้างขึ้นเมื่อ ๖ ปีที่แล้ววางอยู่เหนือสุดของชั้นวางของ หัวเรือมีภาพดวงตากลมโตมองตรงมา ดึงดูดให้จับจ้อง

ในห้อง SDG Lab มีเรือที่สร้างโดยวิศวกร นักศึกษา
สัตวแพทย์ รุกขกร นักโทษ ฯลฯ อู๋จึงมองว่าเรือขยะมีคุณค่ามากกว่าการเป็นเรือพาย

“ขยะคือสิ่งที่คนไม่ค่อยเห็นคุณค่าแล้วก็ทิ้งมัน สิ่งที่เราจะทำได้คือการเปลี่ยนมุมมอง ตอนแรกเรามองว่าจะเปลี่ยนขยะให้เป็นเรือ ตอนหลังเรามองว่าเราเปลี่ยนชีวิตขยะให้เป็นเรือได้ด้วย”

“ชีวิตขยะ” ให้ความหมายถึงผู้คนที่ถูกคนอื่นมองว่าเป็นขยะและตัวเราเองที่มองตัวเองเป็นขยะ นักโทษและคนที่กำลังคิดจะฆ่าตัวตายคือตัวอย่างที่อู๋ยกขึ้น

ปิติเป็นกำลังสำคัญของปริญญาในโครงการการพัฒนาเพื่อความยั่งยืนต่าง ๆ ขณะเดียวกันปริญญาก็เป็นแรงบันดาลใจสำคัญ ที่ทำให้ปิติมีกำลังใจทำงานเพื่อความยั่งยืน

ช่วงที่อู๋ต่อเรือลำแรกเป็นช่วงชีวิตที่เขาเซ็งที่สุด ไม่อยากอยู่บนโลกนี้ อยากจะเอาเรือมาทำเป็นโลงศพของเขา แต่การต่อเรือในครั้งนั้นประกอบกันกับวาจาของลูกสาวได้เปลี่ยนชีวิตเขา

“ปะป๊าคิดว่าจะตาย ก่อนจะตายยังไงก็ต้องต่อเรือให้เสร็จ หนูขอต่อเรือเป็นเพื่อนปะป๊า แล้วมาพายเรือด้วยกัน ถึงวันนี้ถ้าปะป๊ายังคิดแบบนั้นอยู่ หนูก็ไม่ว่า” ลูกสาวเคยพูดกับเขา

เมื่อต่อเรือเสร็จ ความคิดสั้นของอู๋เปลี่ยนไป เขาไม่อยากตายแล้ว ทั้งนี้ปริญญามีส่วนสำคัญมาก

“สิ่งที่อาจารย์ทำคือการสร้างแรงบันดาลใจให้คนอยากเริ่มต้นเปลี่ยนแปลง” อู๋พูดถึงอาจารย์ที่เคารพรัก พร้อมเล่าต่อถึงความทรงจำเมื่อไม่นานมานี้

จากหนึ่งความหลังยังจำอยู่ เพียงเธอก็รู้ความเป็นไป คอยส่งความหมายฝากใจไว้ รักไม่ร้ายทำลายกัน เพียงเธอส่งฝันใจมั่นต่อเธอ อยากจะพบเจอเธออยู่ทุกครา

เสียงเพลงไทยทำนองและดนตรีสไตล์ญี่ปุ่น “อดีตรัก” ของ “ต้อม เรนโบว์” ดังขึ้นในกิจกรรมพายเรือเก็บขยะในคลอง เมื่อ ๓๐ สิงหาคม ๒๕๖๖ ตามลำคลองบ้านพร้าว จังหวัดปทุมธานี ใกล้ มธ. ศูนย์รังสิต ในบรรยากาศเวลา ๖ โมงเย็นที่แสงบนฟ้าหรี่ต่ำ ท้องฟ้าเป็นสีส้มปนชมพู มีสายรุ้งทอดยาวจากฟ้ามุ่งสู่พื้นดินผสานเป็นฉากหลัง มหัศจรรย์ของท้องฟ้าคือสิ่งที่ปริญญามองเห็น

ปริญญามีโปรเจกต์ที่เขากำลังร่วมมือกับท้องฟ้า นั่นคือ “พารามอเตอร์” รถสามล้อลอยฟ้าผูกติดกับร่มร่อนขนาดใหญ่

“มองจากดินไม่พอต้องมองจากบนฟ้า”

เขาคิดว่าบางปัญหาเขาไม่สามารถรับรู้ได้ เพราะไม่เห็น เมื่อไม่มีคนรับรู้ก็ไม่ได้รับการแก้ไข จึงเกิดโปรเจกต์การมองเห็นปัญหาสิ่งแวดล้อมที่เกิดขึ้นบนพื้นโลกจากฟ้าได้ถนัดตา

เขาช่างคิดเหนือมนุษย์ คือความรู้สึกในใจเรา

ผลลัพธ์จากการเริ่มสำรวจด้วยมุมมองบนท้องฟ้า ทำให้เขาเห็นถึงปัญหาสภาพป่าชายเลนบริเวณอ่าวไทย ตลิ่งปูนกันน้ำกันคลื่น อุตสาหกรรมเมือง และปัญหาอื่น ๆ อีกมาก เหล่านี้เป็นแผนที่จะนำมาสู่วิธีแก้ไขปัญหาในอนาคต

บทสนทนาที่ ๒ จบลง

ชาตรี ของเขตไทย ประธานชุมชนคุ้งผ้าพับยินดีที่ปริญญาลงพื้นที่ทำงานหลายครั้งจนเกิดดอกผลมากมาย

“ถ้าเรามองแยกส่วน เอาสิ่งแวดล้อมไว้ก่อน แล้วเราอาจได้การเมืองที่แย่ลง มันเกี่ยวข้องกันด้วย สิ่งแวดล้อมแย่การเมืองก็แย่” ปริญญาพูดเกริ่นก่อนที่จะขยายความต่อ

“เราได้บ้านใหญ่ (กลุ่มอิทธิพลในท้องถิ่น-ผู้เขียน) จากนายทุนสัมปทานป่าไม้ พอสิ่งแวดล้อมแย่คนจนก็ได้รับผลกระทบก่อน คนจนมองไม่เห็นโอกาสนอกจากเงินที่ให้เขา ก็รับเงิน เพราะมันเห็นชัด ๆ  พอตอนสิ่งแวดล้อมแย่ คนจนก็จนลงและเขาก็เลือกเงิน  ตอนเลือกตั้ง เลือกระบบอุปถัมภ์เพราะเขาต้องการใครมาช่วยเขาจากปัญหาเหล่านี้  เราจึงต้องแก้ปัญหาการเมือง สิ่งแวดล้อม ความเหลื่อมล้ำไปพร้อมกัน ถ้าเห็นความเชื่อมโยงกัน”

เราอึ้งไปสักพัก เพราะไม่เคยคิดเช่นนี้

ปริญญายังพานักศึกษาผู้ฟังเรื่องราวเก้าอี้ขาวมาเห็นปัญหาของชุมชนคุ้งผ้าพับ ใกล้ มธ. ศูนย์รังสิต เพื่อร่วมกันแก้ปัญหาของชาวบ้าน ไม่ว่าจะเป็นการปล่อยน้ำเสียลงคลอง ปัญหาขวดพลาสติก ฝึกความคิดเชื่อมโยงให้นักศึกษา  เขาต้องการบอกว่า เก้าอี้ขาวไม่ได้เป็นเรื่องเล่าเปล่าประโยชน์ ถ้าลองทำ มันสร้างการเปลี่ยนแปลงได้จริง

ถ้านักศึกษา ๑ คนใน ๑๐ คนทำได้อย่างที่ปริญญาหวัง เราอาจได้เห็นการเปลี่ยนแปลงของโลก