ในห้องเรียนวิชา “มนุษย์กับสังคม” ตัวอักษรกลางกระดานไวต์บอร์ดโดดเด่นจนชวนฉงนว่า ในโรงเรียนไทยมีสอนให้ตั้งคำถามลักษณะนี้ด้วยหรือ

นักเรียนที่เราเห็นก็ไม่ได้แต่งชุดนักเรียน กลับแต่งกายด้วยชุดสุภาพบางคนก็ย้อมสีผม บางคนยังดูตื่นเต้น เพราะพวกเขาเพิ่งมาโรงเรียนวันแรก

บนโต๊ะเรียนแต่ละตัวมีป้ายอมยิ้มสีแดง (สัญลักษณ์ไม่เห็นด้วย) กับสีเขียว (สัญลักษณ์เห็นด้วย) วางอยู่ ให้เลือกยกขึ้นมาแสดงจุดยืน

คาบเรียนแรกดำเนินไป ช่วงหนึ่งมีคำถามบนกระดานหกข้อ หนึ่งในคำถามคือ “ทำไมไทยถึงมีอากาศร้อน” ครูประจำวิชาสองคนพยายามสร้างบรรยากาศการเรียนด้วยการถาม-ตอบกันเอง แซวกันบ้าง บางทีก็โยนคำถามให้เด็กๆ ลองตอบ ก่อนจะยกตัวอย่างว่าเวลาเราไปเที่ยวอเมริกาทำไมไม่ร้อน เมื่อนักเรียนคนหนึ่งตอบได้อย่างถูกต้องว่าเพราะไทยอยู่ใกล้เส้นศูนย์สูตร เพื่อนหลายคนชูป้ายสีเขียวสนับสนุน

บทเรียนเดินหน้าต่อไปด้วยคำถามว่า “ทำไมชอบตัดสินผู้อื่นทั้งที่ยังไม่รู้จักกัน” ครูคนหนึ่งเล่าถึงงาน Bangkok Pride ที่รณรงค์สิทธิ LGBTQ+

“เขาเป็นโรคครับ ต่างจากมนุษย์ธรรมดา” เด็กคนหนึ่งตอบ

ถ้าเป็นในโซเชียลมีเดีย นี่อาจเกิดเป็น “ดรามา” แต่ในห้องเรียน คุณครู ก็อธิบายความต่างนี้และแลกเปลี่ยนกับนักเรียนคนดังกล่าว

หลังคาบเรียน เราได้คุยกับคุณครูประจำวิชา “นี่เป็นคาบที่ไม่ลงเนื้อหามากนัก เราพยายามให้เด็กๆ กล้าแสดงออก” ครูประจำวิชาหนึ่งในสองคนเล่าพร้อมอธิบายเพิ่มว่าทัศนคติบางอย่างก็ต้องค่อยๆ ให้เขาได้เรียนรู้ด้วยตัวเอง หากมีนักเรียนไม่สนใจฟังหรือเล่นแท็บเลต ครูทั้งสองบอกเราว่านั่นไม่ใช่ปัญหา เพราะกระบวนการปรับตัวนี้จะดำเนินต่อราว ๑ เดือน และในที่สุดนักเรียนจะค้นพบวิธีการเรียนในแบบของตนเอง

เรื่องเหลือเชื่อคือ “โรงเรียนสาธิตแห่งมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์”(Thammasat Secondary School : TSS หรือที่เรียกกันทั่วไปว่า “สาธิต มธ.”) ที่พยายามสอนให้เด็กตั้งคำถามและทำให้พวกเขาตระหนักถึงความหลากหลาย เคยถูกพลเอก ประยุทธ์ จันทร์โอชา นายกรัฐมนตรี (อดีตหัวหน้า คสช.) สั่งจับตาระบุว่า “อาจมีการบิดเบือนประวัติศาสตร์และสถาบันฯ” (มติชนออนไลน์, ๔ กุมภาพันธ์ ๒๕๖๕) ซึ่งเป็นข้อกล่าวหาฉกาจฉกรรจ์

ทว่า...นี่ไม่ใช่ครั้งแรกที่สาธิต มธ. ตกเป็นข่าว

ปี ๒๕๖๐ โรงเรียนแห่งนี้มีสื่อนำเสนอข่าวมาแล้วตั้งแต่เปิดสอนในเทอมแรก จากการอนุญาตให้นักเรียนไม่ต้องใส่เครื่องแบบ ให้ไว้ทรงผมได้ตามใจปรารถนา ไม่นับว่ารูปแบบการเรียนการสอนยังแปลกใหม่ ไม่มีตัดเกรด ไม่มีให้คะแนน ไม่ได้มุ่งให้นักเรียนไปแข่งโอลิมปิกวิชาการ แต่กลับมุ่งให้โรงเรียนเป็นพื้นที่ปลอดภัย (safe zone) ของเด็กๆ ที่แตกต่างหลากหลาย

ด้วยมาตรฐานแบบไทยๆ  ภาพสาธิต มธ. ที่ปรากฏผ่านสื่อจึง “ขบถ” และ “แหวกกรอบ” อยู่ทุกอณู

แต่การ “แหวกกรอบ” นั้นกลับมีที่มา ด้วยหากค้นลึกลงไปถึงหลักสูตรก็จะพบว่าโรงเรียนแห่งนี้คือห้องทดลอง “ปฏิรูปการศึกษา” ครั้งใหญ่ที่สุดครั้งหนึ่ง

ด้วยฝีมือคนไทยที่เห็นปัญหาของระบบการศึกษาที่เรื้อรังมาหลายทศวรรษ

รองศาสตราจารย์ ดร. อนุชาติ พวงสำลี ประธานบริหารโรงเรียนสาธิตแห่งมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ เล่าว่า “สาธิต มธ.” เกิดจากความต้องการของมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ (มธ.) ที่จะมีโรงเรียนสาธิตเช่นเดียวกับมหาวิทยาลัยแห่งอื่น และอีกส่วนหนึ่งเป็นผลจากการก่อตั้งคณะวิทยาการเรียนรู้และศึกษาศาสตร์

ย้อนกลับไปในปี ๒๕๕๘ หลังประสบความสำเร็จในการปรับปรุงสภาพแวดล้อมในมหาวิทยาลัยมหิดล วิทยาเขตศาลายา ให้กลายเป็นมหาวิทยาลัยที่มีสิ่งแวดล้อมดีที่สุดแห่งหนึ่งในประเทศ อาจารย์อนุชาติขณะดำรงตำแหน่งรองอธิการบดีฝ่ายระบบกายภาพและสิ่งแวดล้อม ได้รับคำขอจากผู้บริหาร มธ. ที่มีโครงการตั้งคณะศึกษาศาสตร์ให้มาช่วยเป็นประธานคณะทำงาน

ในฐานะศิษย์เก่าคณะเศรษฐศาสตร์และอยู่ในแวดวงการศึกษามานาน อาจารย์อนุชาติจึงมองเห็น “จุดอ่อน” ของระบบการศึกษาไทยรวมไปถึงจุดตายของการตั้งคณะศึกษาศาสตร์

“คำถามคือจะต่างอะไรจากคณะครุศาสตร์ คณะศึกษาศาสตร์ในสถาบันอุดมศึกษาแห่งอื่นที่ผลิตบัณฑิตออกมาปีละ ๔ หมื่นคน แต่ไปทำงานเป็นครูไม่ถึงครึ่ง เราไม่อยากซ้ำรอยเดิม” อาจารย์อนุชาติอธิบายถึงแนวคิดที่หวังสร้างความเปลี่ยนแปลง “ผมพบคำว่า learning science ที่พูดถึงกระบวนการตั้งคำถามว่ามนุษย์คนหนึ่งเติบโต เรียนรู้ มีพัฒนาการอย่างไร มันกว้างไปกว่าเรื่องของหลักสูตรผลิตครู”

เมื่อผู้บริหาร มธ. รับข้อเสนอแนวคิดใหม่ จึงมีการวางหลักสูตรและจัดตั้งคณะวิทยาการเรียนรู้และศึกษาศาสตร์ เปิดรับนักศึกษาครั้งแรกในปี ๒๕๕๙ (หลักสูตรนี้นักศึกษาจะลงพื้นที่ศึกษาเพื่อเข้าใจปัญหาเรื่องการศึกษา ก่อนจะกลับมาเรียนทฤษฎีในห้องเรียน)

เพียงปีเดียวหลังจากนั้น สาธิต มธ. ตั้งขึ้น วางหลักสูตรเปิดสอนระดับมัธยมศึกษาปีที่ ๑-๖ โดยเริ่มเปิดสอนนักเรียนรุ่นที่ ๑ ในระดับชั้นมัธยมศึกษาปีที่ ๑ ปีการศึกษา ๒๕๖๐ อาจารย์อนุชาติบอกผู้บริหารในตอนนั้นว่า “ถ้าจะทำโรงเรียน เราจะทำตามแบบของเรา” โดยมีหลักการคือ “แหวกจากขนบเก่า” อันเป็นปัญหาไปสู่เป้าหมายที่การเรียนรู้ต้อง “พัฒนาคน” อย่างแท้จริง

มีการสำรวจหลักสูตรการศึกษาขั้นพื้นฐานของประเทศ หลักสูตรวิทยาศาสตร์ของสถาบันส่งเสริมการสอนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี (สสวท.) และอื่น ๆ จนพบว่า “โรงเรียนหนึ่งแห่งไม่ใช่แค่มีหลักสูตร แต่มีอย่างอื่นมากมาย เราใช้คำว่า ‘ระบบนิเวศ’ ทั้งหมดคือหลักคิด ไม่ใช่เปลี่ยนหลักสูตรแต่อย่างอื่นไม่เปลี่ยน”

ปัญหาที่พบต่อมาคือ เขาพบว่าระบบการศึกษาไทย หากเปรียบเป็นรถยนต์ นอตทุกตัวและข้อต่อต่าง ๆ “หลวม” และส่วนมาก “หลุด” เกือบหมด ผลคือโรงเรียนไม่ใช่พื้นที่ปลอดภัย มีลักษณะคิดแบบรัฐรวมศูนย์ จ้องจับผิดว่านักเรียนจะทำผิดกฎตลอดเวลา จึงสร้างกฎระเบียบจำนวนมากเพื่อควบคุม สภาพแวดล้อมนี้ยังส่งผลถึงความสัมพันธ์ระหว่างครูกับครู ครูกับผู้บริหารโรงเรียนเช่นกัน

ผลคือครูทำร้ายเด็ก ผู้ปกครองเล่นงานครู ครูมีปัญหากับครูกันเองและผู้บริหาร ซึ่งทั้งหมดเป็นเพียงแค่ “ยอดภูเขาน้ำแข็ง” ของปัญหาในระบบการศึกษาไทย ไม่นับว่าครูต้องทำงานเอกสารจำนวนมากจนไม่มีเวลาเตรียมการสอนจนทำให้คนมีความสามารถหลุดจากระบบ เพราะทนสภาพการทำงานไม่ได้

๖ มิถุนายน ๒๕๖๕

มองเผิน ๆ สาธิต มธ. ไม่ได้ต่างจากโรงเรียนทั่วไป ในวันที่เราไปถึงหน้าโรงเรียนเกิดการจราจรติดขัด เพราะผู้ปกครองจำนวนมากขับรถมาส่งลูก เด็ก ๆ ทยอยเดินเข้าโรงเรียนกันตามปรกติ

แต่สิ่งที่แตกต่างในสายตาผู้มาเยือนคือ นักเรียนที่นี่แต่งตัวกันตามสบาย (ยกเว้นวันจันทร์และวันพฤหัสบดีที่จะใส่เสื้อของโรงเรียนเพื่อให้แยกออกว่าเป็นนักเรียนหรือบุคคลภายนอกที่มาตลาดนัดฝั่งตรงข้ามโรงเรียน หรือในวันที่มีกิจกรรมพิเศษตามนัดหมาย) พวกเขามีทรงผมหลากหลาย เช่นเดียวกับคุณครูที่ก็ย้อมผมและแต่งตัวอย่างอิสระเช่นกัน

ไม่มีการเข้าแถวหน้าเสาธง (อันเป็นประสบการณ์ร่วมของนักเรียนทั่วไปที่ต้องเคารพธงชาติ สวดมนต์ และฟังครูอบรมพร้อมทำกิจกรรมยืดยาวก่อนเข้าห้องเรียน) นักเรียน สาธิต มธ. จะใช้เวลาทำธุระส่วนตัว เตรียมตัวเข้าห้องเรียน เพื่อให้มีสมาธิในการเรียนคาบแรก วันเปิดเทอมวันแรกยังพิเศษตรงที่นักเรียนชั้น ม. ๑ ที่เป็นสมาชิกใหม่ต้องพบกับการเรียนการสอนรูปแบบใหม่ (สำหรับพวกเขา) ครูสองคนร่วมทำหน้าที่สอนและดูแลนักเรียนในห้องเรียน ต่างก็ตื่นเต้นและทำหน้าที่อย่างกระตือรือร้น

วิชา “มนุษย์กับสังคม” ของชั้น ม. ๑ ที่เราได้สังเกตการณ์ ชั่วโมงแรกครูเริ่มด้วยโจทย์หกข้อที่ล้วนเป็นการ “ฝึกตั้งคำถาม” ได้แก่ คอมพิวเตอร์ทำมาจากอะไร ทำไมบางประเทศไม่ยอมรับ LGBTQ+ ทำไมไทยถึงมีอากาศร้อน ทำไมชอบตัดสินผู้อื่นทั้งที่ยังไม่รู้จักกัน ถ้าโลกไม่มีมนุษย์จะเป็นอย่างไร ไปจนถึงคำถามเชิงดาราศาสตร์ฟิสิกส์ว่า อวกาศมีจุดสิ้นสุดหรือไม่

การชวนคุยเป็นไปอย่างอิสระตั้งแต่ต้นจนจบชั่วโมง ก่อนที่นักเรียนจะพักรับประทานอาหารกลางวันและเข้าร่วมประชุมระดับ ม. ต้น ในขณะที่อีกมุมหนึ่งเป็นการประชุมของนักเรียน ม. ปลาย ทั้งสองวงคุยเรื่องเดียวกันคือออกแบบกติกาและกฎระเบียบของโรงเรียน

เราเพิ่งทราบว่าที่นี่ไม่มี “ห้องปกครอง” มีแต่ “ฝ่ายสนับสนุนนักเรียนและกิจกรรม” ที่อาจารย์อนุชาติระบุว่า ทำหน้าที่ “สนับสนุนนักเรียน” หากมีเรื่องวิวาทกันก็อาจเรียกพูดคุย ทำทัณฑ์บน ตัดคะแนน บางกรณีก็ยึดโทรศัพท์มือถือ ๑ สัปดาห์ ส่วนมากจะใช้มาตรการเชิงบวก หาทางปรับพฤติกรรมมากกว่า โดยโรงเรียนจะมีกระบวนการตั้งแต่ตักเตือน บันทึกพฤติกรรม แจ้งผู้เกี่ยวข้อง มีมาตรการพูดคุยรายสัปดาห์ ติดตามการปรับตัวของนักเรียน และไม่มีบทลงโทษที่ทำร้ายร่างกายแต่อย่างใด

ในการประชุมรวมช่วงพักกลางวัน เราเห็นการแจกข้อกำหนดของฝ่ายสนับสนุนฯ ในหัวข้อว่า “การละเมิดเสรีภาพส่วนบุคคล” ที่ไม่ควรทำประกอบด้วยอะไร รายละเอียดส่วนหนึ่งเขียนว่า “ความผิดเกี่ยวกับความเสียหายที่เกี่ยวกับร่างกาย ทรัพย์ และหรือคู่กรณี...” และ “ความผิดร้ายแรง...” มีเรื่องใดบ้าง ซึ่งล้อกับกฎหมายขั้นพื้นฐานปรกติของสังคม

เรื่องที่สื่อไทยนำเสนอถึง “สาธิต มธ.” แล้วสร้างความตื่นเต้นตกใจในสังคมไทยมากที่สุดคือกรณีการไม่ใส่เครื่องแบบ
และการปรากฏชื่อรายวิชาที่ไม่เคยคุ้น เช่น “อยู่รอดปลอดภัย” “ว่ายน้ำเพื่อเอาชีวิตรอด” ฯลฯ

ส่วนวิชาประเภทลูกเสือ-เนตรนารี ที่หลายคนมีความทรงจำถึงเครื่องแบบในชุดผ้าหนา ความสิ้นเปลืองของเครื่องประดับ อย่างวอกเกิล ผ้าพันคอที่สูญหายบ่อย สำหรับนักเรียนสาธิต มธ. พวกเขาจะไม่มีความทรงจำเหล่านั้นเพราะพวกเขาไม่อนุญาตให้มันเกิดขึ้น

อาจารย์อนุชาติเล่าว่า “ออกแบบใหม่หมด หลักสูตรของสำนักงานคณะกรรมการการศึกษาขั้นพื้นฐาน (สพฐ.) จัดวิชาไว้แปดกลุ่มสาระการเรียนรู้ แต่หลายวิชาไม่จำเป็น เราลดเหลือห้ากลุ่ม  เนื้อหาที่สำคัญเราดึงขึ้นมาเน้นให้เด่น” ผลคือ สาธิต มธ. มีสอนห้ากลุ่มประสบการณ์การเรียนรู้ คือ วิทยาศาสตร์และคณิตศาสตร์ มนุษย์กับสังคม สุขภาพและสุขภาวะ การสื่อสารและภาษา และสุนทรียะทางศิลปะ

“เรื่องศิลปะเราให้ความสำคัญ วิชาสุนทรียะทางศิลปะ (Appreciation of Arts - AA) ถึงเกิดขึ้น ประกอบด้วยดนตรีวาดภาพ งานปั้น ละคร นาฏศิลป์ ฯลฯ อีกกลุ่มสาระคือสุขภาพและสุขภาวะ (Health and Well being - HW) ที่โรงเรียนระบบปรกติมองว่าเป็นวิชาตัวประกอบ เราเอามาปรับให้เหมาะกับชีวิตจริง เช่น วิชาว่ายน้ำเพื่อเอาตัวรอดที่ไม่ใช่การค้นหาผู้ว่ายน้ำเก่งอีกต่อไป ผลักลงน้ำไปคุณต้องรอดได้ ไม่จมน้ำ ดีกว่านั้นคือช่วยเหลือเพื่อนที่จมน้ำ กู้ชีพเพื่อนได้ ว่ายท่าไหนก็ได้ ให้เอาตัวรอดได้

อาจารย์อนุชาติยอมรับว่าเรื่องหนึ่งที่ยังพยายามคือการสื่อสารกับผู้ปกครองของนักเรียนทั้งโรงเรียนราว ๘๐๐ ครอบครัว “โดยพื้นฐานผู้ปกครองย่อมห่วงลูก อยากให้ลูกสอบเข้ามหาวิทยาลัยได้”

แต่สำหรับสาธิต มธ. เป้าหมายคือสร้างพลเมืองไทยและพลเมืองโลก

อาจารย์อนุชาติมองว่าไม่ว่านักเรียนจะสอบเข้ามหาวิทยาลัยได้หรือไม่ สิ่งสำคัญคือ “อยากเห็นเด็กค้นหาตัวเองจนเจอ ทำในสิ่งที่ชอบ เข้าใจคนอื่น นั่นคือความสำเร็จ เพียงแต่สังคมไทยยังไม่เข้าใจและต้องการสิ่งนี้เสียทีเดียว”

แน่นอน พวกเขาคาดหวังว่าสาธิต มธ. จะสร้างความเปลี่ยนแปลงให้สังคมไทย

“ใน ๒ หรือ ๓ ปีข้างหน้า เราจะพยายามปล่อยงานวิจัยเชิงวิชาการเรื่องการจัดการศึกษา เก็บเกี่ยวสิ่งที่เราทำออกไปทำงานร่วมกับโรงเรียนอื่น” โดยงานบางส่วนเริ่มออกจากขอบเขตของโรงเรียนแล้ว

ที่โรงเรียนนี้ไม่ควบคุมวิธีสอน แต่มองปลายทางว่าจะพานักเรียนไปถึงหรือไม่ กรณีผมตอนรับโจทย์มาก็ชัดเจนว่าต้องเอาประสบการณ์ไปประยุกต์กับหลายวิชา ครูทุกคนจะออกแบบการสอนและปรับเปลี่ยนตลอดเวลา เอาจุดอ่อนเทอมก่อนมาเป็นบทเรียนปรับแก้ในเทอมใหม่ แต่ละคาบครูสองหรือสามคนอาจแบ่งประเด็นกันพูด เป็นการแบ่งงานและช่วยกันนำกระบวนการเรียน  ในชั้น ม. ต้น จะใช้พลังมากกว่า ม. ปลาย ที่เด็กเริ่มโตแล้ว  ความคาดหวังของทุกฝ่ายที่มีต่อครูในสาธิต มธ. เป็นเรื่องปรกติ แต่โรงเรียนเปิดมาไม่กี่ปี เราทราบดีว่าต้องค่อย ๆ เดินไปพร้อมกับนักเรียนและผู้ปกครอง

“วิชาที่ผมรับผิดชอบคือ ‘มนุษย์กับสังคม’ เนื้อหาถอยกลับไปในยุคที่เริ่มกำเนิดมนุษย์ เราไม่ได้ให้นักเรียนท่องจำสายพันธุ์มนุษย์โบราณ แต่ให้เห็นว่ามนุษย์ในอดีตปรับตัวอย่างไร

“ในส่วนที่เกี่ยวกับประวัติศาสตร์ที่หลายคนสนใจ ก็ไม่ได้หนีจากโครงร่างเดิมของหลักสูตรปรกติมากนัก แต่สิ่งที่เราทำคือหาหลักฐานหลายแบบมาให้นักเรียนดู สนทนากัน และกระตุ้นให้เกิดการตั้งคำถาม เราดูว่าจุดไหนคือจุดเปลี่ยนสำคัญในประวัติศาสตร์อันยาวนาน จะเน้นตรงนั้น

“เรื่องเสียกรุง (กรุงศรีอยุธยา) มีไหม มี แต่เรามองการเสียกรุงครั้งที่ ๒ มากกว่าครั้งแรก ไม่ได้สอนให้เกลียดพม่า แต่เอาหลักฐานมาดูหลายแบบ เช่น หลักฐานชิ้นหนึ่งบอกว่าอยุธยาโดนเผา อีกชิ้นบอกไม่ใช่ ข้อมูลมาจากไหน เป็นต้น  ในชั้น ม. ปลาย ก็ไม่ได้ไล่ห้วงเวลาว่าสมัยกรุงศรีอยุธยามียุคต้น กลาง ปลาย แต่ดูว่าทำไมกรุงศรีอยุธยารวมศูนย์อำนาจ (ระบบเวียง วัง คลัง นา) ทำไมต้องทำ ระบบนี้จะเปลี่ยนอีกครั้งสมัยรัชกาลที่ ๕ แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ ตอนนั้นโจทย์คืออะไร