447 กี่ครั้ง...พระอภัยมณีเป่าปี่และมีรัก

พระอภัยมณี
เป็นพระเอกที่มีลักษณะต่างจากตัวละครเอกในนิทานจักร ๆ วงศ์ๆ ทั่วไป ไม่ได้เป็นนักรบที่เก่งกาจ แต่เป็นศิลปินที่มีใจรักทางดนตรี ด้วยเชื่อว่า “ดนตรีนี้ดีจริง” ประโลมโลกให้ “ดับโศกสูญหายทั้งชายหญิง” นอกจากเป็นเจ้าชายนักดนตรีฝีมือดี ยังวาจาดี สุภาพ อ่อนหวานต่อคนทุกชนชั้น รักสงบ ไม่ปรารถนาการสู้รบ และไม่ปรารถนาจะให้ผู้อื่นรบรากันด้วย แม้แต่กับคู่สงครามอย่างนางละเวงวัณฬาก็ชักชวนมาสมานฉันท์ รวมบ้านเมืองเป็นแผ่นดินเดียวกัน “จะถมชลจนกระทั่งถึงลังกา เป็นสุธาแผ่นเดียวเจียวจริงจริง”

เป็นผู้มีความรู้ความสามารถ แต่ไม่ได้เป็นผู้นำทุกสิ่งอย่างและทำอะไรเองทั้งหมด หากเป็นนักปกครองที่รู้จักใช้คนได้อย่างเหมาะสมตรงกับความสามารถ และเป็นตัวเอกที่ไม่ “เหนือมนุษย์” เหาะเหินเดินอากาศ แผลงศรเก่ง แต่เป็นคนที่มีดีมีบกพร่องผิดพลาดเช่นคนทั่วไป มีอารมณ์ความรู้สึก อ่อนไหว เจ้าชู้ บางคราวก็อ่อนแอพ่ายแพ้ต่อกิเลส ยอมทิ้งความเพียรในการบำเพ็ญตนไปหาผู้หญิง ซึ่งทำให้ต้องเผชิญปัญหาหลายอย่างตามมา แต่ขณะเดียวกันก็มีด้านที่เชื่อมั่นในตัวเอง และเชื่อมั่นในความรู้ ไม่ว่าสิ่งใดถ้าเรียนรู้จนทำได้อย่างเป็นเลิศก็ช่วยให้เอาตัวรอดได้ไม่ต่างจากวิชาเวทมนตร์หรือการรบ ดังที่พระอภัยมณีใช้เพลงปี่ที่ใครดูหมิ่นว่าเป็นวิชาดนตรีด้อยค่า เอาตัวรอดจากสถานการณ์คับขันได้ทุกครั้งตลอดทั้งเรื่อง

วิเวกหวีดกรีดเสียงสำเนียงสนั่น
คนขยั้นยืนขึงตะลึงหลง

ให้หวิววาบซาบทรวงต่างง่วงงง
ลืมณรงค์รบสู้เงี่ยหูฟัง

พระโหยหวนครวญเพลงวังเวงจิต
ให้คนคิดถึงถิ่นถวิลหวัง

ว่าจากเรือนเหมือนนกมาจากรัง
อยู่ข้างหลังก็จะแลชะแง้คอย

ถึงยามคํ่ายํ่าฆ้องจะร้องไห้
รํ่าพิไรรัญจวนหวนละห้อย

โอ้ยามดึกดาวเคลื่อนเดือนก็คล้อย
น้ำค้างย้อยเย็นฉํ่าที่อัมพร

หนาวอารมณ์ลมเรื่อยเฉื่อยเฉื่อยชื่น
ระรวยรื่นรินรินกลิ่นเกสร

แสนสงสารบ้านเรือนเพื่อนที่นอน
จะอาวรณ์อ้างว้างอยู่วังเวง

วิเวกแว่วแจ้วเสียงสำเนียงปี่
พวกโยธีทิ้งทวนชนวนเขนง

ลงนั่งโยกโงกหงับทับกันเอง
เสนาะเพลงเพลินหลับระงับไป

ครั้งแรกของการใช้เสียงปี่สะกดทัพระงับศึก ใช้ดนตรีกล่อมใจทหารกล้าไม่ให้ต้องห้ำหั่นเข่นฆ่ากัน

นับเป็นการเป่าปี่ครั้งที่ ๔ ของพระอภัยมณี ในนิทานคำกลอนเรื่องยิ่งใหญ่ที่สุดในชีวิตของมหากวีแห่งกรุงรัตนโกสินทร์

เพลงปี่ของพระอภัยมณีบรรเลงเป็นครั้งแรกหลังจากศึกษาอยู่กับพราหมณ์พฤฒา ที่ตำบลบ้านจันตคาม อยู่ปีครึ่ง กลับเข้าเมืองได้ไม่ถึงครึ่งวันก็โดนพระบิดาขับออกมา ด้วยกริ้วว่าเรียนวิชาที่ไม่เป็นประโยชน์กับการบริหารบ้านเมือง

เมื่อออกมาเจอสามพราหมณ์หนุ่ม วิเชียร โมรา สานน ที่ริมฝั่งทะเล (อันดามัน ?) พระอภัยมณีก็บรรเลงเพลงปี่ให้ฟังเพื่อยืนยันว่า “อันดนตรีมีคุณทุกอย่างไป ย่อมใช้ได้ดังจินดาค่าบุรินทร์” ก่อนพราหมณ์และน้องชายต่างพากันหลับใหล

ครั้งที่ ๒ เป่าปี่เพื่อกำจัดนางผีเสื้อสมุทรหลังโดนนางยักษ์ติดตามไล่ล่าและทำคนตายไปเป็นจำนวนมากแล้ว และกำลังบันดาลให้ฝนและลูกเห็บตกใส่พระอภัยมณีกับพวกที่เรือแตก เจ็บปวดจนสุดจะทานทน จำต้องใช้วิชาเพลงปี่เป่าให้นางยักษ์สิ้นใจ ร่างกลายเป็นหินมีน้ำไหลจากปาก พระอภัยมณีจะเผาศพนาง แต่เจ้าเขามาห้ามไว้ว่าถ้าทำเช่นนั้นนางจะคืนชีพ ทั้งแนะนำให้ดื่มน้ำทิพย์ที่ออกจากปากนางยักษ์จะทำให้อายุยืนยาว

ครั้งที่ ๓ เป่าปี่จับเจ้าละมาน กษัตริย์องค์หนึ่งที่ได้รับรูปและสารจากราชินีละเวงวัณฬาแล้วหลงเสน่ห์ รีบยกกองทัพข้ามสมุทรจะมาตีเมืองผลึก แต่ต้องพ่ายต่อเสียงปี่พระอภัยฯ ทั้งจอมทัพและทหารถูกจับไปปล่อยเกาะโดยไม่มีการเสียเลือดเนื้อทั้งสองฝ่าย

ครั้งที่ ๔ พระอภัยมณีเป่าปี่ห้ามทัพทั้งฝ่ายเมืองผลึก รมจักร และลังกาและหลังจากนั้นพระอภัยมณีเป่าปี่เรียกนางละเวงวัณฬาสามครั้ง กว่านางจะยอมมาหา เพลงปี่ครั้งที่ ๘ เป่าเพื่อปลุกทัพของตนให้ตื่น

ครั้งที่ ๙ พระอภัยมณีถูกนางยุพาผกาล่อลวงให้เป่าปี่สะกดทัพตัวเอง

ครั้งที่ ๑๐ เป่าปี่เรียกหานางละเวงวัณฬาและพลพรรค

ครั้งที่ ๑๑ พระอภัยมณีเป่าปี่สะกดทัพวลายุดา วายุพัฒน์ หัสกัน จากนั้นลูกหลานว่านเครือก็แยกกันไปครองเมืองต่าง ๆ พระอภัยมณีละจากดนตรีกานต์ไปบวชอยู่ที่เขาสิงคุตร์

และอีกครั้งพระอภัยมณีเป่าปี่ไม่ให้ปลาอานนท์มาหนุนเรือ เป็นการเป่าปี่ครั้งสุดท้ายของเรื่อง

(กับมีครั้งหนึ่งที่สินสมุทรเป่าปี่ของพ่อ เมื่อคราวพระเจ้าสิลราชเจ้าเมืองผลึกแล่นเรือมาถึงเกาะแก้วพิสดาร อยากได้ยินเสียงปีที่ร่ำลือกันว่าไพเราะนัก ตอนนั้นพระอภัยมณีบวชอยู่จึงให้สินสมุทรช่วยเป่าให้ฟัง ซึ่งก็ทำให้คนที่ได้ฟัง “...หลับล้มไม่สมประดี” ไปเช่นกัน)

ในวรรณคดีไทยทำไมถึงถูกเรียกว่าบทอัศจรรย์ หรือฉากเข้าพระเข้านาง อาจเพื่อเบือนเบลอความโป๊เปลือย โดยมักมีการเปรียบเปรยเชื่อมโยงกับฟ้าฝนลมคลื่น ซึ่งสำหรับกวีผู้มากฝีมือแล้วจะสรรสำนวนพรรณนาความหวามหวิวได้ยิ่งกว่าการเปิดเผยแบบโจ่งแจ้งแบบหนังโป๊ตลาดล่างเป็นงานวรรณศิลป์ที่ไม่ต้องจัดเรต อ่านร้อยกรองเป็นก็อ่านได้เลย ไม่ต้องรออายุถึง ๑๘

พระฟังคำจำจิตพิศวาส
ฝืนอารมณ์สมพาสทั้งโศกเศร้า

การโลกีย์ดีชั่วย่อมมัวเมา
เหมือนอดข้าวกินมันกันเสบียง

เกิดกุลาคว้าว่าวปักเป้าติด
กระแซะชิดขากบกระทบเหนียง

กุลาส่ายย้ายหนีตีแก้เอียง
ปักเป้าเหวี่ยงยักแผละกระแซะชิด

กุลาโคลงไม่สู้คล่องกระพร่องกระแพร่ง
ปักเป้าแทงตะละทีไม่มีผิด

จะแก้ไขก็ไม่หลุดสุดความคิด
ประกบติดตกผางลงกลางดิน

พลางอิงแอบแนบน้องประคองเคล้า
ค่อยต้องเต้าเต่งอุรามารศรี

พระเชยปรางทางฉะอ้อนอ่อนอินทรีย์
ร่วมฤดีเดือนหงายสบายใจ

อัศจรรย์ครั่นครื้นเป็นคลื่นคลั่ง
เพียงจะพังแผ่นผาสุธาไหว

กระฉอกฉาดหาดเหวเป็นเปลวไฟ
พายุใหญ่เขยื้อนโยกกระโชกพัด

เมขลาล่อแก้วแววสว่าง
อสูรขว้างเขวี้ยงขวานประหารหัต

พอฟ้าวาบปลาบแปลบแฉลบลัด
เฉวียนฉวัดวงรอบขอบพระเมรุ

พลาหกเทวบุตรก็ผุดพุ่ง
เป็นฝนฟุ้งฟ้าแดงดังแสงเสน

สีขรินทร์อิสินธรก็อ่อนเอน
ยอดระเนนแนบน้ำแทบทำลาย

รักครั้ง ๓ กับนางวาลี หญิงสามัญชนในตระกูลพราหมณ์เป็นสาวใหญ่รูปไม่งาม ผิวสี “น้ำรัก” ซึ่งไม่ใช่ขาวนวลอย่างน้ำคัดหลั่งของผู้ชายหลังบทอัศจรรย์ แต่เป็นสีดำสนิทอย่างน้ำยางรักที่ใช้ในงานจิตรกรรมปิดทอง แต่นางวาลีเป็นคนฉลาดรอบรู้ มาเสนอตัวจะช่วยทำการศึกให้กับเมืองผลึกแลกกับตำแหน่งสนมเอก ซึ่งเป็นข้อเสนอที่พระอภัยมณีไม่อาจปฏิเสธ

แล้วนางก็สมหวัง แต่ก็สิ้นชีวิตลงในอีกไม่นานหลังจากนั้น ไม่ทันมีทายาทกับพระอภัยมณี

ถนอมแนบแอบอุ่นค่อยฉุนชื่น
สำราญรื่นร่วมประทมภิรมย์ขวัญ

ถึงขาวดำน้ำตาลย่อมหวานมัน
ด้วยเชิงชั้นแนบชิดสนิทนาง

เหมือนม้าดีขี่ขับสำหรับรบ
ทั้งดีดขบโขกกัดสะบัดย่าง

ทั้งเรียบร้อยน้อยใหญ่ที่ไว้วาง
สันทัดทางถูกต้องคล่องอารมณ์

ถึงรูปชั่วตัวดำดังน้ำรัก
แต่รู้หลักล้ำสุรางค์นางสนม

พระโปรดปรานพานสนิทได้ชิดชม
ร่วมบรรทมแท่นทองที่รองทรง

และนางวาลีนั้นเองที่วางอุบายให้นางสุวรรณมาลีแต่งงานกับพระอภัยมณีด้วยความเป็นคนขี้หึง “...แต่นางกษัตริย์มเหสีนั้นขี้หึง เห็นโปรดใครใหญ่ขึ้นก็มึนตึง จึงทรงครรภ์ไม่ทันถึงในครึ่งปี”

ทรงครรภ์โดยคนอ่านไม่ได้รู้เห็นบทอัศจรรย์

ต่อมาพระอภัยมณีจากเมืองผลึกข้ามห้วงมหาสมุทรไปทำศึกที่ลังกา พอเห็นหน้านางละเวง-วัณฬา จอมทัพฝ่ายลังกาก็นึกรักพานเกี้ยวให้เปลี่ยนสนามรบเป็นสนามรัก จนเกิด “เมกเลิฟนอตวอร์” แบบเลื่อนลั่นลืมโลกในที่สุด

พลางโอบอุ้มจุมพิตสนิทถนอม
งามละม่อมละมุนจิตพิสมัย

ร่วมภิรมย์สมสองทำนองใน
แผ่นดินไหวจนกระทั่งหลังอานนต์

ในนทีตีคลื่นเสียงครื้นครึก
ลั่นพิลึกโลกาโกลาหล

หีบดนตรีปี่พาทย์ระนาดกล
ไม่มีคนไขดังเสียงวังเวง

อัศจรรย์ลั่นดังระฆังฆ้อง
เสียงกึกก้องเก่งก่างโหง่งหง่างเหง่ง

ปืนประจำกำปั่นก็ลั่นเอง
เสียงครื้นเครงครึกโครมพโยมบน

สุนีบาตฟาดเสียงเปรี้ยงเปรี้ยงเปรื่อง
กระดอนกระเดื่องดินฟ้าเป็นห่าฝน

ทุกธารถ้ำน้ำพุทะลุล้น
ท่วมถนนแนวฝั่งเกาะลังกา

สองสนิทชิดชมอารมณ์ชื่น
ระเริงรื่นเริ่มแรกแปลกภาษา

พระลืมองค์พงศ์พันธุ์สวรรยา
นางลืมวังลังกาไม่อาลัย

พระหลงรื่นชื่นกลิ่นดินถนัน
นางหลงชั้นเชิงชิดพิสมัย

แต่คลึงเคล้าเย้ายวนรัญจวนใจ
จนระงับหลับไปในไสยา

ประคองนางวางแท่นแสนสวาท
สัมผัสพาดเพิ่มจิตพิสมัย

อัศจรรย์ลั่นเลื่อนสะเทือนไป
ที่ถ่านไฟเก่าดับก็กลับโพลง

เหมือนเมื่อปีมีวันจันทร์อังคาธ
โลกธาตุเลื่อนลั่นควันโขมง

เขาเนมินทร์อิสินธรเคลื่อนคลองโคลง
ทะเลโล่งลมคลื่นเสียงครื้นครึก

พวกสำเภาเหล่าที่รอค้างมรสุม
ออกเล่นกลุ้มกลางคืนจนดื่นดึก

สู้กรำฝนทนหนาวออกอ่าวลึก
ต่างสมนึกเลยหลับระงับไป

อ้างอิง
ครูทอม คำไทย. “ทำไมผีเสื้อสมุทรไม่หลับเพราะเสียงปี่”. สุนทรภู่ไม่ได้เป่าปี่ พระอภัยมณีไม่ใช่คนระยอง, ๒๕๕๙.

วินัย ภู่ระหงษ์. “พระอภัยมณี พระเอกศิลปิน”. ศิลปวัฒนธรรม ปีที่ ๗ ฉบับที่ ๘ เดือนมิถุนายน ๒๕๒๙.

ชลอ ช่วยบำรุง. “สุวรรณ-มาลีมีลูกสอง ไม่ต้องอัศจรรย์”. ศิลปวัฒนธรรม ปีที่ ๗ ฉบับที่ ๘ เดือนมิถุนายน ๒๕๒๙.