เรื่องราวของพระสุนทรโวหารหรือที่รู้จักกันทั่วไปว่าสุนทรภู่ เป็นชีวิตคนที่มีตัวตนอยู่จริง กับเรื่องที่เขาแต่งขึ้น ซึ่งอย่างหลังดูจะเป็นที่รู้จักและจดจำของคนรุ่นหลังมากกว่า ขณะเดียวกันคนเหล่านั้นก็ได้แต่งเติมชีวิตเขา เล่าต่อกันมาราวกับเป็นนิยายเรื่องหนึ่ง

ชีวิตสุนทรภู่ที่รู้จักกันจากตำราเรียนยุคหนึ่งบอกว่าเป็นชาวเมืองแกลง ระยอง เกิดในสมัยรัชกาลที่ ๑ เป็นอาลักษณ์เจ้าชู้และขี้เมา  ชีวิตรุ่งเรืองในรัชกาลที่ ๒ แล้วกลับตกยากในรัชกาลที่ ๓ ต้องแต่งกลอนเพลงยาวขายเลี้ยงชีพ โดยมี พระอภัยมณี เป็นเรื่องเอก เป็นหนึ่งในยอดวรรณคดีในยุครัตนโกสินทร์ที่ยังอ่านกันแพร่หลายตั้งแต่ชาวบ้านจนถึงนักวิชาการวรรณกรรม และยังนำไปทำต่อในรูปแบบงานศิลปะการเล่าเรื่องแขนงต่าง ๆ อยู่เสมอ รวมทั้งเป็นบทอาขยานในหนังสือเรียน ให้เด็ก ๆ รุ่นใหม่ได้ซึมซับสัมผัสใจความและความไพเราะแห่งถ้อยคำในบทร้อยกรองของภาษาไทย

และในยุคหนึ่งยังปักหมุดระบุสถานที่จริงของฉากนิทานคำกลอนเรื่อง พระอภัยมณี ว่าอยู่แถวชายฝั่งระยอง เกาะแก้วพิสดารคือเกาะเสม็ด ตัวละครทั้งหลายโลดแล่นอยู่ในอ่าวไทยรายรอบเกาะแห่งนี้ กระทั่งเป็นชุดความรู้กระแสหลักที่ถูกส่งต่อกันผ่านระบบการศึกษาของทางการ

นัยหนึ่งก็เป็นความเคลื่อนไหวที่ก่อกระแสความน่าตื่นใจและมีสีสันดี แต่ก็ดูย้อนแย้งต่อความพยายามเอาความจริงไปสวมให้กับเรื่องสมมุติ  ขณะที่ชีวิตจริงในบางด้านของผู้แต่งกลับถูกเติมต่อโดยไม่ได้ให้น้ำหนักกับข้อมูลหลักฐานจนราวกับเป็นเรื่องแต่ง แล้วกลายเป็นชุดความรู้กระแสหลักที่ใช้สอนต่อกันจริงจังในโรงเรียน

ทำให้นับวันยิ่งถูกโต้แย้งด้วยหลักฐานอ้างอิงที่มีมาตั้งแต่ต้นและการถอดรหัสจากบริบทของปัจจัยแวดล้อม

ทั้งแก่นสารและฉากในงานวรรณคดียังตีความกันได้ไม่รู้จบเช่นเดียวกับแง่มุมในชีวิตของผู้ประพันธ์ที่ไม่จำเป็นต้องสิ้นหวังต่อการเสาะหาความจริงมาเติมเต็ม แม้ว่าเขาจะจากโลกนี้ไปนานแล้ว

การสร้างอนุสาวรีย์สุนทรภู่ที่เมืองแกลงเป็นงานสำคัญระดับชาติ ผ่านการพิจารณาของคณะกรรมการที่แต่งตั้งโดยความเห็นชอบของคณะรัฐมนตรี ประกอบด้วยผู้ทรงคุณวุฒิที่มีชื่อเสียงเป็นที่เชื่อถือ เช่น พระยาอนุมานราชธน นายเปลื้อง ณ นคร  นายธนิต อยู่โพธิ์ เป็นต้น  นายกรัฐมนตรีเป็นผู้วางศิลาฤกษ์ เมื่อวันที่ ๓๐ ธันวาคม ๒๔๙๘ ปีที่ครบรอบศตวรรษการจากไปของสุนทรภู่

ทำให้นับแต่นั้นก็เหมือนเป็นการสถาปนาว่า ถิ่นฐานของสุนทรภู่อยู่ที่ระยอง

ความจริงเรื่องนี้ก็ถูกแย้งโดยข้อมูลที่สุนทรภู่เขียนไว้เองในโคลง นิราศสุพรรณ ว่า

วังหลังครั้งหนุ่มเหน้า เจ้าเอย
เคยอยู่ชูชื่นเชย ค่ำเช้า

และ

เลี้ยวทางบางกอกน้อย ลอยแล
บ้านเก่าเย่าเรือนแพ พวกพ้อง

ทั้งปรากฏใน สยามประเภท ของ “ก.ศ.ร. กุหลาบ” ซึ่งเขียนไว้ตั้งแต่สมัยรัชกาลที่ ๕ ว่าสุนทรภู่เกิดที่สวนลิ้นจี่วังหลัง บริเวณที่เป็นโรงพยาบาลศิริราชในปัจจุบัน  เนื่องจากแม่เป็นชาววัง ตอนหลังเป็นแม่นมของพระธิดาองค์น้อยในกรมพระราชวังหลัง

สอดคล้องกับที่สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพทรงบันทึกไว้ด้วยว่าแม่ของสุนทรภู่ “...ได้เป็นนางนมพระธาดาในกรมพระราชวังหลัง (กล่าวกันว่าพระองค์จงกล) เพราะฉะนั้นสุนทรภู่จึงได้อยู่ที่พระราชวังหลังกับมารดา และได้ถวายตัวเป็นข้าในกรมพระราชวังหลังตั้งแต่ยังเด็ก”

ในกาลต่อมาพื้นที่บางส่วนของอดีตพระราชวังหลังกลายเป็นที่ตั้งสถานีรถไฟธนบุรี ซึ่งทุกวันนี้กลายเป็นพิพิธภัณฑ์ศิริราชพิมุขสถาน ซึ่งยังมีกำแพงวังปรากฏอยู่ด้านหลังอาคารพิพิธภัณฑ์ และริมขอบพิพิธภัณฑ์ด้านคลองบางกอกน้อย ทุกวันนี้มีแผ่นหมุดจารึกข้อมูลหลายหลักตั้งรายแทนแนวกำแพง บานที่ ๓ ถึง ๑๐ บันทึกเรื่องราวประวัติชีวิตและผลงานของสุนทรภู่โดยย่อ 

เหมือนเป็นการปักหมุดเน้นย้ำว่าสุนทรภู่เกิดและเติบโตอยู่บริเวณนั้น

ส่วนบรรพบุรุษต้นตระกูลทางแม่ ที่สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพระบุเพียงว่า “เป็นชาวเมืองอื่น” แต่สุนทรภู่เล่าไว้ชัดเจนใน นิราศเมืองเพชร ว่าต้องไปร่ำลาญาติก่อนจะกลับกรุงเทพฯ

เป็นถิ่นฐานบ้านพราหมณ์รามราช
ล้วนโคตรญาติย่ายายฝ่ายวงศา
เทวฐานศาลสถิตอิศวรา
เสาชิงช้าก็ยังเห็นเป็นสำคัญ

  ทั้งโบสถ์บ้านฐานที่ยังมีอยู่
แต่ท่านผู้ญาติกานั้นอาสัญ
เพราะกรุงแตกแยกย้ายพลัดพรายกัน
จึงสิ้นพันธุ์พงศาเอกากาย

อยู่ในตอนท้าย ๆ ของ นิราศเมืองเพชร ซึ่งไม่มีในฉบับที่พิมพ์เผยแพร่อยู่ทั่วไป แต่มีอยู่ในฉบับตัวเขียนที่อาจารย์ล้อม เพ็งแก้ว เป็นผู้สืบเสาะได้มาสอบชำระเมื่อปี ๒๕๒๙

“เรื่องของเรื่องก็คือในปี ๒๕๒๙ เป็นปีที่ครบ ๒๐๐ ปีสุนทรภู่ แล้วผมอยากทำอะไรที่เป็นชิ้นเป็นอัน เพราะผมอ่าน นิราศเมืองเพชร มาหลายเที่ยว ก็เห็นได้ชัดเจนเลยว่าข้อความขาด เนื้อหาหลายแห่งสะดุดไม่สอดรับกัน ก็เลยปรารถนาอย่างแรงกล้าว่าจะเขียน”

เขาสืบค้นได้ต้นฉบับจากหอสมุดแห่งชาติ กับกรมเลขาธิการคณะรัฐมนตรีรวมแปดฉบับ อ่านเทียบกับฉบับที่จัดพิมพ์เผยแพร่อยู่ทั่วไปโดยกรมศิลปากร

“วิธีถอดชำระของผมก็คือกางฉบับศิลปากร ดูว่าตรงกันไหมกับฉบับตัวเขียนลายมืออาลักษณ์ เขียนสวยเลย  พอเช็กดูแล้วมีกลอนขาดไปหลายแห่ง บางแห่งก็เป็นท่อนยาว ๆ รวมทั้งหมดหายไปประมาณ ๘๐ คำกลอน  พออ่านประกอบเสร็จแล้วรู้ชัดเลยว่าจะต้องมีการตัดต่อ  ผมเคยคุยกับท่านจันทร์ (หม่อมเจ้าจันทร์จิรายุวัฒน์ รัชนี) ที่ท่านใช้นามปากกา ‘พ. ณ ประมวญมารค’ ท่านให้ความเห็นว่า คนที่ตัดคงเป็นสุนทรภู่เองนั่นแหละ แต่ว่าตัดเพื่ออะไรท่านก็ไม่ทราบ”

นิราศเมืองเพชร ฉบับที่เผยแพร่อยู่โดยกรมศิลปากร พิมพ์ครั้งแรกเมื่อปี ๒๔๗๐ เมื่อมีใครอื่นจัดพิมพ์อีกในภายหลังก็พิมพ์แบบนั้นมาตลอด คนอ่านทั่วไปจึงแทบไม่เคยมีใครได้เห็นใจความช่วงที่สุนทรภู่เขียนถึงเรื่องวงศาคณาญาติบรรพบุรุษของตนที่เพชรบุรี ที่อยู่ในเนื้อหาร่วม ๘๐ คำกลอน ที่หายไปจากฉบับพิมพ์เผยแพร่ทั่วไป

“เห็นได้ชัดเจนเลยว่าสุนทรภู่นั้นท่านมาเมืองเพชรฯ บ่อย ๆ สาเหตุคือญาติท่านอยู่ทางนี้ ไม่มีใครเคยพูดเลยว่าบรรดาเหล่ากอ ญาติของสุนทรภู่เป็นคนเมืองเพชรฯ”

สุนทรภู่คุ้นเคยกับทางเมืองเพชรฯ ที่เคยมาอยู่หลังจากกรมพระราชวังหลังเสด็จทิวงคตเมื่อปี ๒๓๔๙ จนถึงปี ๒๓๕๖ มีคนรักและมีความทรงจำอยู่มาก ดังที่เล่าไว้ใน นิราศเมืองเพชร ซึ่งมาเขียนในภายหลังราวปี ๒๓๘๘-๒๓๙๒ หรืออาจเป็นปี ๒๓๗๔ ตามข้อสันนิษฐานที่แตกต่างกัน

ขณะที่ทางเมืองแกลง ระยอง สุนทรภู่อาจไม่ได้คุ้นเคยนัก คราวที่เดินทางไปต้องมี “นายแสง” ชาวเมืองระยองเป็นคนนำทาง ซึ่งตอนหลังสุนทรภู่เรียกว่า “นายแสงเทวทัต” เนื่องจากทอดทิ้งกันกลางทาง ทำให้การเดินทางหลังจากนั้นสุนทรภู่และสองศิษย์ พุ่มกับน้อย ต้องดั้นด้นถามหาทางจากชาวบ้านไปกันเอง หลงทางเข้าดงเข้าป่าไปอย่างยากลำบาก

แต่ตลอดเส้นทางเขามีคนรู้จักและผู้นำตามหัวเมืองให้การต้อนรับได้พึ่งพา

และสุนทรภู่บอกไว้ตั้งแต่ช่วงต้น ๆ เรื่อง นิราศเมืองแกลง เมื่อต้องผจญกับความยากลำบากในการเดินทาง และการต้องมากรำยุงแถวชายคลองบางเหี้ย (บางบ่อ สมุทรปราการ) ว่าการเดินทางครั้งนี้

จะกรวดน้ำคว่ำขันจนวันตาย
แม้เจ้านายท่านไม่ใช้แล้วไม่มา

การเดินทางไปเมืองแกลงของสุนทรภู่จึงเหมือนไม่ใช่การกลับไปเยี่ยมภูมิลำเนาที่ผูกพัน แต่เป็นการไปราชการบางอย่างทางหัวเมืองตะวันออกแถวบางปลาสร้อย ชลบุรี ก่อนจะเลยไปหาบิดาที่แกลง ซึ่งเขาอาจไม่เคยรู้จักมาก่อนเลย เพราะร้างจากแม่มาบวชอยู่วัดบ้านกร่ำเป็น ๒๐ ปีแล้ว ตั้งแต่ก่อนสุนทรภู่จะจำความได้

กรุงเทพฯ กับแกลงไกลกัน ๑๓ วัน โดยทางเรือบวกกับการเดินเท้าในยุคสุนทรภู่ คงไม่ง่ายที่คนวัยเด็กจนถึงวัยเริ่มโตเป็นหนุ่มจะดั้นไปเองได้ง่าย ๆ เทียบไม่ได้กับทุกวันนี้ที่นั่งรถไปกลับวันละหลายเที่ยวก็ยังได้ บนถนนหนทางขนาดหลายเลนต่างกันไปตามแต่ละพื้นที่

บนแผนที่ปัจจุบันหากจะมองหาเส้นทาง นิราศเมืองแกลงของสุนทรภู่เมื่อวาน เป็นการลงเรือจากท่าวังหลัง ล่องตามแม่น้ำเจ้าพระยาไปจนจวนจะพ้นคุ้งบางกะเจ้า แล้วเลี้ยวซ้ายไปตามคลองสำโรง ซึ่งในทุกวันนี้มีถนนเทพารักษ์หมายเลข ๓๒๖๘ ทอดเลียบไปตลอดแนว ผ่านบางพลีที่สุนทรภู่บรรยายว่า “...มีเรือนอารามพระ” ของวัดหลวงพ่อโตบางพลี และได้ “ดูเรือแพแออัดอยู่ยัดเยียด” ต่อไปบางบ่อ บางเหี้ยหรือแถวคลองด่าน แล้วไปออกบางปะกง ที่สุนทรภู่เรียกว่า “บางมังกง” จากนั้นออกทะเลเลียบฝั่งมุ่งไปยังบางปลาสร้อย อ่างศิลา ซึ่งทุกวันนี้ตามรอยเคียงไปได้ง่าย ๆ ตามถนนสุขุมวิทหมายเลข ๓ ซึ่งช่วงใกล้ ๆ ถึงอ่างศิลาสามารถเลี้ยววกลงไปวิ่งรถตามทางยกระดับที่อยู่บนทะเล ห้วงน้ำแถบนั้นที่เรือประทุนของสุนทรภู่ถูกคลื่นลมซัดไปถึงเขาสามมุข ก่อนจะแจวกลับมาขึ้นฝั่งที่อ่างศิลาเมื่อล่วงดึก

คณะของสุนทรภู่ขึ้นจากเรือที่บ้านผู้นำท้องถิ่นบางปลา-สร้อยแล้วเดินเท้าไปทางบางพระ ศรีราชา พัทยา นาจอมเทียนของชลบุรี เข้าสู่เขตพื้นที่ของระยองที่บางไผ่ บ้านชากหมาก อำเภอบ้านฉาง ซึ่งในตอนนี้มี “หมุดกวี” หลักที่ ๑ ปักอยู่มุมถนนใกล้โรงพยาบาลส่งเสริมสุขภาพตำบลสำนักท้อน เป็น ๑ ใน ๒๘ หมุดกวีที่ปักเรียงไปเป็นระยะตามเส้นทางนิราศของสุนทรภู่ในเขตจังหวัดระยอง จนถึงหลักที่ ๒๘ ริมฝั่งทะเลแหลมแม่พิมพ์

จุดหนึ่งที่มีเหตุการณ์สำคัญอยู่หลักที่ ๑๓ วัดบ้านเก่า ตำบลตาขัน อำเภอบ้านค่าย ซึ่งเป็นถิ่นฐานบ้านช่องของนายแสง เมื่อเดินมาถึงหมู่บ้านนี้ สุนทรภู่เท้าบวมต้องหยุดพักอยู่ ๒ วัน แต่ครั้นถึงเวลาจะออกเดินทางนายแสงก็หายหน้าไปไม่ยอมนำทางต่อ เพราะถึงบ้านของตนแล้ว  สุนทรภู่แค้นใจเอาถ่านไฟเขียนแช่งไว้ที่หลังโบสถ์ว่า “แสงเทวทัต” แล้วคนต่างถิ่นจากกรุงเทพฯ ทั้งสามก็ต้องหาทางไปกันเอง บางช่วงหลงทางหลงป่า ผ่านย่านนาตาขวัญ ตะพง แล้วลงไปเลียบทะเลจากแถวบ้านเพ ไปถึงบ้านกร่ำตอนพลบค่ำ ในเดือน ๗ ปี ๒๓๕๐

อีก ๑๐๐ กว่าปีต่อมา อนุสาวรีย์สุนทรภู่ก็มาอยู่ตรงนั้น

แล้วนับตั้งแต่สร้างเสร็จเมื่อปี ๒๕๑๓ จนเดี๋ยวนี้ อนุสาวรีย์
สุนทรภู่ที่บ้านกร่ำ ไม่ไกลจากชายทะเลแหลมแม่พิมพ์ ก็นับเป็นภาพจำและอนุสรณ์หลักเมื่อพูดถึงสุนทรภู่  ทุกวันมีคนมาเยี่ยมเยือนไม่ขาดสาย อาจแค่แวะมาเที่ยวชม กราบไหว้ขอเลขหวย คารวะมหากวี สัมผัสตัวละครในวรรณคดีจากประติมากรรม หรือมาศึกษาหาความรู้จริงจัง ซึ่งรายรอบพื้นที่หลายไร่ของบริเวณอนุสาวรีย์ก็แทบไม่มีสื่อให้ความรู้ อย่าว่าแต่การแก้ไขหรือเพิ่มข้อมูลเกี่ยวกับประวัติชีวิตให้ชัดเจนรอบด้าน อาคารนิทรรศการที่อยู่ด้านหลังก็คล้องกุญแจปิดตาย ส่วนที่เปิดใหม่และได้รับความสนใจมากกว่าเป็นซุ้มให้บริการน้ำมันเติมตะเกียงและธูปเทียนดอกไม้บูชาอนุสาวรีย์

นางละเวงวัณฬา เจ้าเมืองลังกา หญิงเลอโฉมที่สุดในเรื่อง ที่เพียงใครได้เห็นภาพ (วาด) ก็ต้องหลงเสน่ห์ ก็ว่ากันว่าจำลองมาจากพระนางเจ้าวิกตอเรียแห่งอังกฤษ ซึ่งในพระราชประวัติช่วงหนึ่งบอกว่าพระองค์ก็ให้ช่างวาดภาพส่งไปตามเมืองต่าง ๆ

พระอภัยมณีเองก็หลงเสน่ห์นางอย่างสุดใจ จนถึงขั้นพร่ำเพ้อขอตามเป็นคู่ทุกชาติไป

สรีระของเงือกในพระอภัยมณีจึงคงไม่ใช่ครึ่งคนครึ่งปลา ทำให้เสน่หาลึกซึ้งกับพระเอกในเรื่องได้ ดังในบทอัศจรรย์ว่า