คลองบางลำพูและป้อมพระสุเมรุในช่วงการบูรณะปี ๒๕๒๔

ป้านิด-อรศรี ศิลปี หญิงชราร่างเล็กวัย ๘๙ ปี ประธานประชาคมบางลำพู เป็นคนในย่านนี้มาตั้งแต่กำเนิด อาศัยอยู่แถวถนนข้าวสารเรื่อยมา  ธุรกิจทางบ้านก่อนหน้านี้เปิดร้านขายเสื้อเชิ้ตช่วงถนนพระสุเมรุ ชื่อร้านว่า “นพรัตน์” ก่อนจะย้ายบ้านมาอยู่ริมแม่น้ำเจ้าพระยาตรงถนนพระอาทิตย์ เปลี่ยนธุรกิจเป็นร้านอาหารตรงตึกแถวหน้าป้อมพระสุเมรุในปัจจุบัน บนที่ดินของสำนักงานทรัพย์สินพระมหากษัตริย์

เธอเล่าว่าเมื่อ ๘๐ ปีก่อน บางลำพูเป็นสถานที่ครึกครื้น เต็มไปด้วยผู้คนมาจับจ่ายซื้อของ มีรถรางแล่นผ่าน มีโรงหนัง โรงละคร โรงลิเกของคณะหอมหวล และแถบริมแม่น้ำเจ้าพระยาก็แน่นขนัดด้วยต้นลำพู นั่นจึงเป็นที่มาของชื่อชุมชนริมน้ำ บางลำพู  พอตกกลางคืนก็จะเห็นแสงระยิบระยับเปล่งจากเหล่าหิ่งห้อยตัวเล็กจิ๋ว

“สมัยก่อนแถวนี้เหมือนป่า มีต้นไม้เยอะเชียว แล้วก็มีต้นลำพูจนสุดทางแม่น้ำ พอมืดหน่อยหิ่งห้อยก็มากัน ป้าดูจนชิน ตอนนั้นรู้สึกว่ามันธรรมดา แต่ตอนนี้ไม่เห็นแล้ว ไม่มีแล้ว

“บางที บางอย่างเราก็นึกถึงว่า โอ้ วันเก่า ๆ มันมีอย่างนั้นอย่างนี้ พอกลับมานึกก็เสียดาย”

ทุกคนมีความทรงจำในบ้านเกิดแตกต่างกันออกไปตามแต่ช่วงกาลเวลาของชีวิต และถ้าให้เปรียบชุมชนบางลำพูก็คงไม่ต่างกับต้นลำพูขนาดใหญ่ ซึ่งมีกิ่งก้านใบหนา เป็นที่อาศัย หากิน หลบแดด ลม ฝน ของเหล่าหิ่งห้อยตัวน้อยเสมอมา

ในช่วงกว่า ๒๐ ปีก่อนหน้า ต้าเล่าว่าเดิมพื้นที่พิพิธบางลำพู
เป็นโรงเรียนช่างพิมพ์วัดสังเวช โรงเรียนการพิมพ์แห่งแรกของประเทศไทย ซึ่งอยู่คู่กับชุมชนนี้มายาวนาน เป็นทรัพย์สินของกรมธนารักษ์ วันดีคืนดีก็มีจดหมายด่วนว่าจะมีการรื้อทุบสถานที่แห่งนี้เพื่อสร้างเป็นสวนสาธารณะ

“ชุมชนก็บอกว่าอย่ารื้อ จะรื้อทำไมในเมื่อมีสวนสันติฯ อยู่แล้ว จะมาเอาที่นี่เป็นสวนสาธารณะอีกทำไม”

ไม่เพียงแค่อาคารโรงพิมพ์ โบราณสถานอันทรงคุณค่าที่เป็นมรดกของชุมชน บางลำพูยังเคยมีสิ่งเล่าขานสืบต่อกันมาจนถึงรุ่นลูกหลาน นั่นคือต้นลำพูอายุมากกว่า ๑๐๐ ปี มีขนาดสี่ถึงห้าคนโอบ อันเป็นลำพูต้นสุดท้าย ณ ริมแม่น้ำเจ้าพระยาตรงสวนสันติชัยปราการ (อ่านเพิ่มเติมที่ นิตยสารสารคดี ฉบับ ๑๕๓ พฤศจิกายน ๒๕๔๐)

แต่น่าเศร้าที่ปี ๒๕๕๔ เกิดเหตุการณ์น้ำท่วมใหญ่ในมหานคร ลำพูต้นสุดท้ายยืนต้นตายตามธรรมชาติ เนื่องจากน้ำท่วมขังเป็นเวลานาน ทำให้สิ่งล้ำค่าของชุมชนลับดับไป กระนั้นเจตนาของผู้คนในชุมชนก็ยังต้องการเก็บต้นลำพูสูงใหญ่ที่ยืนต้นตายนี้ไว้ แต่ ๑ ปีต่อมาสำนักงานสวนสาธารณะ สำนักสิ่งแวดล้อมกรุงเทพมหานคร ได้ตัดต้นลำพูนี้ทิ้ง

ต้าเล่าเสริมว่าชุมชนนำต้นใหม่มาปลูกแทนต้นเก่า ครั้งนั้นมีหน่วยงานนำบางส่วนของต้นที่ถูกตัดไปเพาะเนื้อเยื่อใหม่ให้เป็นต้นกล้าคอยสืบทอดแทนต้นเก่า แต่ผ่านมา ๑๐ ปีก็ไร้ซึ่งคำตอบ และไร้วี่แววของต้นกล้าใหม่จากต้นลำพูต้นสุดท้าย เหลือเพียงตอลำพูผุกร่อนให้เห็นต่างหน้าอยู่ริมแม่น้ำเจ้าพระยาจนถึงปัจจุบัน (สารคดี ฉบับ ๓๓๒ ตุลาคม ๒๕๕๕)

ต้าเล่าว่าช่วงการเรียกร้องอาคารโรงพิมพ์เป็นการรวมตัวของเหล่าผู้สูงอายุในชุมชน เพื่อสร้างความเป็นหนึ่งเดียวของผู้คนในพื้นที่ โดยเริ่มจากบางกอกฟอรั่ม (Bangkok Forum) ซึ่งเป็นองค์กรพัฒนากลุ่มพลเมืองในกรุงเทพฯ ให้ผู้คนเล็งเห็นคุณค่าของชุมชนที่ตนอาศัยอยู่ นับแต่นั้นก็เกิดประชาคมบางลำพู

“ย้อนกลับไป ๒๐ ปีก่อนเป็นยุคเเรก ๆ ที่ประชาคมบางลำพูเกิดขึ้นเพื่อทำงานกับชุมชน ควบคู่กับการเรียกร้องโรงพิมพ์และทำให้เกิดกิจกรรมในชุมชนอย่างงานวันสงกรานต์ วันเด็ก วันพ่อ วันเเม่ ใช้สวนสันติชัยปราการเป็นพื้นที่จัดงาน  ในอดีตไม่มีสวนสาธารณะแห่งไหนที่หลังติดเเม่น้ำ หน้าติดถนน ทุกงานที่อยากจัดกิจกรรมใหญ่โตต้องมาลงสวนสันติฯ มีทุกอาทิตย์”

ต้าเป็นจุดเริ่มต้นของทุกสิ่งเกี่ยวกับเยาวชนบางลำพู ตั้งแต่การก่อตั้งชมรมเกสรลำพูพร้อมกับเยาวชนคนอื่น ๆ เพื่อทำงานร่วมกับผู้คนในชุมชน อีกอย่างชมรมเกสรลำพูก็เสมือนเป็นการส่งต่อให้ยอดเกสรลำพูออกดอก ออกผล แผ่ขยายวันวัยเริ่มรุ่นให้เห็นคุณค่าของชุมชนถิ่นกำเนิด

เธอเล่าว่าช่วงเริ่มต้นเป็นการลงมือทำด้วยใจเพื่อให้เยาวชนได้มีส่วนร่วมกับชุมชน แต่กระนั้นเมื่อทุกอย่างเป็นไปตามแบบแผนเรื่องเงินก็เป็นส่วนสำคัญในการขับเคลื่อนสิ่งที่เธอรัก

“เราไม่ได้โฟกัสเรื่องสตางค์แต่แรก แค่อยากทำให้ทุกคนได้รู้ว่าที่ตรงนี้คือบ้านของเรา ตอนนั้นก็คิดว่าชวนเด็ก ๆ มาร่วมงานด้วย แต่พอมา ณ วันหนึ่งเด็กเริ่มโต เริ่มทำงานกัน ก็เริ่มหาย แล้วเด็กเล็ก ๆ ก็เริ่มไม่มี  ทีนี้ได้โปรเจกต์นักสื่อสาร เราเลยมามองคำว่าไกด์เด็ก มันก็คือการสื่อสาร เป็นการสื่อสาร เรื่องราวของชุมชน ทางผู้ใหญ่ก็เลยสนับสนุน”

ต้าตัดสินใจคุยกับป้านิดซึ่งเป็นประธานประชาคมบางลำพู พร้อม ๆ กับประธานชุมชนในย่านบางลำพูเกี่ยวกับการหาเยาวชนมาเป็นไกด์นำเที่ยว ซึ่งทุกคนสนับสนุน จึงเป็นจุด
เริ่มต้นของการชวนเด็กที่เคยทำกิจกรรมกับชุมชนบางลำพูและชุมชนเครือข่ายให้หาเพื่อน ๆ มารวมตัวกัน แล้วจัดอบรมเยาวชนเป็นไกด์ราว ๕๐ คน

ในช่วง ๒ ปีแรกจาก ๕๐ คน ค่อย ๆ ลดเหลือ ๓๐ ๒๐ คน ตามลำดับ  ต้าเล่าว่าเธอไม่ได้คาดหวังให้ทุกคนเป็นแกนนำเพราะการเป็นแกนนำจริง ๆ ได้ก็จะเหลือไม่กี่คน ซึ่งเป็นสิ่งที่เธอคิดไว้อยู่ก่อนแล้ว แต่ทุกคนก็ยังมาช่วยงานได้ในบางครั้ง

ต้าเล่าเสริมว่ากิจกรรมที่เกิดขึ้นมีเงินทุนสนับสนุนไม่มากนัก ซึ่งถ้าเทียบกันแล้วนั้นรายจ่ายมากกว่ารายรับ แต่สิ่งที่เธอยังคงทำอยู่นั่นคือต้องการให้เด็กและผู้คนในชุมชนมีรายได้ เพื่อกระตุ้นเศรษฐกิจให้ผู้คนในพื้นที่

“ครั้งแรกตอนเปิดเวิร์กช็อปจำได้เลยว่าเราต้องทำแบบจริงจัง ลองคิดสตางค์กันดูไหม มีคนมาเดินชุมชน ๑๐ คน แล้วมีไกด์เด็ก ๒๐ กว่าคน ไกด์เยอะกว่านักท่องเที่ยว คือเกลื่อนบางลำพูไปหมดเลย (หัวเราะ)

ปัจจุบันไกด์เด็กบางลำพูยังคงทำหน้าที่ของตัวเองเสมอ
พาทัวร์ชุมชนทุกเดือนและมีเส้นทางที่หลากหลายไม่ซ้ำกัน
ในแต่ละรอบเดิน มีเฟซบุ๊กเพจเสน่ห์บางลำพูให้ติดตาม
กระนั้นก็ยังมีข้อจำกัดเรื่องโรคระบาดโควิด-๑๙ ซึ่งกระทบการทำงาน การใช้ชีวิต และการหารายได้ แต่นั่นก็ไม่ใช่อุปสรรคอันยิ่งใหญ่ของเหล่าไกด์เด็กรวมถึงผู้คนในชุมชน

สิ่งที่ต้าทำอยู่ในปัจจุบันจะพัฒนาไปสู่การเป็นธุรกิจเพื่อสังคม (social enterprise : SE) เพื่อเป็นการสร้างรายได้ให้
ชุมชนและเยาวชนในพื้นที่ พร้อมกับเป็นอีกหนึ่งหนทางเพื่อตอบวัตถุประสงค์ของเธอคือการให้เด็ก ๆ มีรายได้จากงานที่ช่วยชุมชน

“เราจะดึงยังไงให้เด็กไม่ไปทำเซเว่นฯ ไม่ไปทำงานประจำ แต่มาช่วยงานชุมชนแทน ซึ่งต้องมีเงินค่อนข้างสูง แต่ว่าเรา
ยังทำขนาดนั้นไม่ได้ เพราะเงินมันไม่มี

“ถ้าเปิดบริษัทเสน่ห์บางลำพูจะต้องเข้าสู่กระบวนการนิติบุคคลให้เป็น SE ฉะนั้นมันก็มีเรื่องค่าใช้จ่าย ภาษีตามมา
ถ้าเกิดผิดพลาดคือการผิดกฎหมาย เพราะการทำงานของเราต้องขอทุนหรือหารายได้จากช่องทางอื่น มุมหนึ่งก็ยังไม่เข้าใจแต่มุมหนึ่งก็ต้องเริ่มทำแล้ว การทำ SE เป็นโอกาสที่สำคัญ
และโอเคมากเลยในปัจจุบัน แต่เราไม่เคยทำงานเชิงธุรกิจ เคยทำงานสังคมมาตลอด พอมีเรื่องของการวัดผลเป็นตัวเงิน
จากงานก็ค่อนข้างจะกดดัน”

ไม่เพียงแค่การเปิดบริษัทด้านสังคมเพื่อเป็นรายได้หลักให้เหล่าไกด์เด็ก แต่ยังผลักดันเยาวชนในบางลำพูให้เรียนรู้การทำงานจริง เช่น การทำคอนเทนต์วิดีโอ กราฟิก บัญชี การพัฒนาการพูด การบริหารจัดการ ซึ่งทุกอย่างสามารถนำไปปรับใช้ พัฒนาศักยภาพ และเป็นผลงานในการต่อยอดของ
เด็ก ๆ ทุกคน

“เด็กได้เรียนรู้การทำคลิปวิดีโอ โซเชียลมีเดีย ก็เป็นโอกาสที่ดี มันไม่ใช่เเค่งานของเรา สิ่งที่เราทำเราต้องการซัปพอร์ตให้เด็กนำไปใช้ในชีวิตได้ด้วย อย่างเจเจเข้าเรียนบริหารธุรกิจโดยใช้พอร์ตของการทำงานไกด์เด็กในการสมัคร”

ต้าเล่าเสริมว่าเด็กที่มาทำงานกับเธอนั้นฐานะทางบ้านไม่ใช่คนมั่งมีเงินทอง พ่อแม่ของเด็กบางคนก็หาเช้ากินค่ำ เด็กบางคนก็ไม่ได้อาศัยอยู่กับพ่อแม่  ผู้ปกครองเหล่านั้นแรก ๆ ก็เป็นกังวลเรื่องการทำงานของลูกหลานว่าจะได้เงินหรือไม่ อีกทั้งเรื่องการกลับบ้านค่ำหรือดึกดื่น

ผู้คนในชุมชนบางลำพูส่วนใหญ่เป็นกลุ่มผู้มีรายได้ระดับกลางค่อนไปทางรายได้น้อย และส่วนหนึ่งอาศัยในพื้นที่ของวัดหรือสํานักงานทรัพย์สินพระมหากษัตริย์ซึ่งอยู่ตรงข้ามกับพิพิธบางลำพู

ต้ายกตัวอย่างชุมชนวัดสังเวชที่เธออาศัยมาตั้งแต่กำเนิด แม้เธออยู่ในพื้นที่ของเธอเอง แต่ผู้คนในชุมชนนี้มีไม่น้อยที่อยู่ห้องเช่าขนาด ๓x๓ เมตร หลายคนอาศัยอยู่บนพื้นที่วัด ซึ่งวันใดวันหนึ่งก็อาจถูกปรับพื้นที่เป็นที่จอดรถหรือสร้างรายได้ ไม่เพียงแค่นั้นพื้นที่ทำมาหากินริมถนนแม้อยู่ในซอยซึ่งเป็นที่ขายของหรือกับข้าวในราคาที่จับต้องได้ง่าย จู่ ๆ ทางเขตกรุงเทพมหานครก็ขอความร่วมมือว่าทุกวันจันทร์ห้ามขายของริมถนนเพื่อความเรียบร้อยและความสะอาด

“เขตเข้ามาขอความร่วมมือร้านในซอยวัดสังเวช บอกว่าห้ามขายของ  รถเข็น ร้านขายไก่ย่าง ส้มตำ ต้องเคลียร์พื้นที่ เก็บของให้หมด จะทำเรื่องคลองให้สะอาด  เราคิดว่าถ้าจะไม่ให้ขายของตรงนี้ก็ต้องหาที่ให้ใหม่ ไม่อย่างนั้นจะอยู่กันได้ยังไง ต้องกลายเป็นโจรขโมยเหรอ

“แล้วที่สำคัญคือคืนวันอาทิตย์ต้องเก็บของ รื้อร้านออกให้หมด เขตจะมาทำความสะอาดวันจันทร์  สิ่งที่เกิดขึ้นตามมาอีกคือคนในชุมชนที่ปรกติจะซื้อของกินในซอยแค่ ๒๕-๓๐ บาท แต่วันจันทร์ก็ต้องไปซื้อของกินที่เซเว่นฯ หมดทีเป็นร้อยมันขัดแย้งกันโดยปริยาย คนจน ๆ ก็จะตายกัน”

ต้ายังเล่าเสริมว่าป้าของไกด์เด็กคนหนึ่งถูกยกโต๊ะขายข้าวแกงไป รวมถึงโต๊ะขายไก่ย่างที่เปิดร้านได้ไม่ถึง ๒ วัน ก็ถูกเก็บไปด้วยเช่นกัน  เมื่อไม่มีพื้นที่ทำกิน อุปกรณ์ที่ใช้ทำกินก็ถูกยึด ต้าทำได้แค่เพียง...

“เออ...คือเเบบ คืออะไร นี่คือสิ่งที่หน่วยงานราชการทำกับคนจน ๆ คือคุณเอาอำนาจหน้าที่มาปฏิบัติ แต่ไม่อะลุ่มอล่วยกับของทำมาหากิน ซึ่งพวกเขาคงไม่กล้าพูดหรอก

“เราพูดในมุมที่สงสารคนหาเช้ากินค่ำนะ มีคนในชุมชนถามว่า ‘ต้า วันนี้พี่จะทำยังไง ถ้าเอารถเข็นมาวางของขาย ต้องดูว่าขนาดไหน’ ทางหน่วยงานบอกว่าพอขายเสร็จให้เข็นรถเก็บเข้าบ้าน แต่คนที่ขายของอยู่บ้านเช่า เอาที่ตรงไหนเก็บคือพูดง่าย ๆ ห้องเขาขนาด ๓x๓ เมตร ชีวิตแย่มากแล้วเขาจะอยู่กันอย่างไร”

เมื่อชีวิตหรือถิ่นที่อยู่เดินทางมาเกือบสุดทาง หากอนาคตของพื้นที่ชุมชนบางลำพูเลือนหายเหมือนที่อื่น ๆ ต้าบอกไว้ว่า “สิ่งที่เราทำได้ในปัจจุบันก็คือการให้คนในและนอกชุมชนได้เรียนรู้เรื่องราวของชุมชน รู้ว่าในชุมชนมีของดีอะไร เพราะสิ่งที่เราทำคือการสร้างความสุข ความสนุก และประสบการณ์ที่ดีให้เด็ก ๆ ฉะนั้นไม่สามารถไปยื้อได้ว่าจะให้มันอยู่หรือให้มันไป

“เราก็อยากทำงานชุมชนแบบนี้ไปเรื่อย ๆ จนกว่ารู้สึกว่าอิ่มตัวหรือไม่อยากทำ แต่ระหว่างนี้ก็อยากสร้างเด็กใหม่เรื่อย ๆ ทำหน้าที่บอกเล่าเรื่องราววิถีชีวิตบางลำพู ประวัติศาสตร์ชุมชนต่าง ๆ ให้ดีเท่าที่จะทำได้”

ในระยะ ๔-๕ ปีข้างหน้าจะมีรถไฟฟ้าใต้ดินผ่าน โผล่ขึ้นมาบริเวณบางลำพูในพื้นที่ชุมชนของเกาะรัตนโกสินทร์ ประชาชนที่อยู่แถบนั้นก็อาจถูกโยกย้าย ซึ่งรวมถึงชุมชนบางลำพูที่จะได้รับผลกระทบครั้นความเจริญเข้ามาแทนที่ชีวิตของผู้คน

“ถ้ามองภาพรวมในบางลำพูเราว่าจะเกิดการเปลี่ยนเเปลงอย่างยิ่งใหญ่ เพราะรถไฟฟ้าใต้ดินกำลังจะเข้ามาไม่เกิน ๕ ปีต่อจากนี้ การคมนาคมเข้ามา เศรษฐกิจดีขึ้น แต่วิถีชีวิต รากเหง้าของคนในพื้นถิ่นในชุมชนจะหายไป เพราะคนในชุมชนเองจะออกจากที่นี่ แล้วไปซื้อบ้านเดี่ยว คอนโดมิเนียม คนอยู่ก็จะเป็นคนที่มาค้าขาย ทำงาน เช่าบ้าน เชื่อว่าคอนโดฯ จะมาแน่นอน เพราะแถวนี้จะกลายเป็นเซนเตอร์ของทุกอย่าง ทั้งการเดินทางสะดวก รถไฟฟ้าอยู่ตรงนี้ก็สบาย

“บางลำพูจะเปลี่ยนไปอย่างสิ้นเชิง เราเชื่อว่าทุกคนยอมรับความเจริญที่จะเข้ามาได้ เเต่ขณะเดียวกันเราก็เสียดายตึกเก่า เรื่องราวเก่า ๆ ที่คนไทยมักจะสร้างสิ่งใหม่เข้ามาเเทนที่ ฉะนั้นบางลำพูเปลี่ยนแน่ แล้วก็จะเปลี่ยนเเปลงในเชิงที่ไม่เห็นคุณค่าทางประวัติศาสตร์และวิถีชีวิต”

เช่นเดียวกันกับป้านิด ผู้ซึ่งเรียนรู้โลกจากอดีตจนถึงปัจจุบันได้เสริมต่อว่า