“ไอ้คนไทยเอ้ย 
มึงไม่รู้จักของดีในบ้านตัวเองซะแล้ว”

คนต่างชาติที่เคยพี้กัญชาภูพานอาจบ่นด้วยคำนี้ในระดับโลกยังไม่รู้แน่ แต่ในไทยไม่มีใครปฏิเสธว่ากัญชาดีที่สุดอยู่ที่ภูพาน

“ตำนานกัญชาดีที่สุดในโลกอยู่ที่ภูพานนี่แหละ เขาเล่าลือกันว่าสูบเมาดี รสชาติกลมกล่อม นุ่มนวล หอมหวน ทหารฝรั่งได้สูบก็มาตามหาต้นตอ” บรรจง ไชยเพชร คนปลูกกัญชาที่ตำบลหนองแคน อำเภอดงหลวง จังหวัดมุกดาหาร พูดถึงกัญชาในท้องถิ่นของตน “น่าจะมาจากภูมิประเทศเป็นภูเขา มีแร่ธาตุที่เหมาะสม แสงแดดและอุณหภูมิที่พอเหมาะ”

“นครพนมเป็นแหล่งปลูกกัญชาอันดับ ๑ ของโลก” จิรวัฒน์ รังศรี คนปลูกกัญชาในป่าทามศรีสงคราม จังหวัดนครพนม พูดถึงแหล่งปลูกกัญชาแถบที่ราบลุ่มจากเทือกเขาภูพานลงไปริมฝั่งน้ำ “ดินลุ่มแม่น้ำสงครามเหนียวเป็นสีดำ มีแร่ธาตุที่กัญชาชอบที่สุด กัญชาคุณภาพดี กลิ่นแตกต่างจากที่อื่น ใบมีกลิ่นหอม ดอกเมานุ่มนวล  ฝรั่งก็มาเอาเมล็ดพันธุ์จากนี่ไป ไปปรับปรุงพันธุ์”

“กัญชาจากนครพนม มุกดาหารนี่ถือว่าสุดยอดแล้ว อเมริกาที่พึ่งพาจากบ้านเราก็ต้องการกัญชาจากภูพานตะวันออกนี่แหละ” คำยืนยันจาก สมพงษ์ คนยืน คนปลูกกัญชาที่ริมฝั่งโขง นิคมคำสร้อย “ยุคที่ ‘ป. เป็ด’ ส่งข้ามประเทศก็มากว้านซื้อจากแถวนี้ สมัยนั้นถึงขึ้นชื่อว่ากัญชาภูพานอร่อยที่สุดในโลก”

“ป. เป็ด” ที่ชาวไร่กัญชาแถวภูพานรู้จักดี เป็นอดีต ส.ส. นครพนม ผู้เป็นตำนานนักค้ากัญชาข้ามชาติ อาจนับได้ว่าเขาเป็นนักการเมืองคนสำคัญที่ทำให้กัญชาไทยเป็นที่รู้จักในระดับโลก กระทั่งถูกจับติดคุกในอเมริกาข้อหาอาชญากรยาเสพติด เมื่อปี ๒๕๓๘ ซึ่งหากมองจากช่วงเวลาก่อนหน้านั้นหรืออาจไม่นานต่อจากนี้ เขาอาจแค่คนค้าพืชไร่ชนิดหนึ่ง ไม่ต่างจากอ้อย ข้าวโพด หรือแม้กระทั่งมันสำปะหลังที่ใช้ทำ “แป้ง !”

ความจริงอเมริกาก็เคยเป็นแหล่งปลูกกัญชามาก่อน เจ้าอาณานิคมอังกฤษเริ่มนำไปปลูกที่เวอร์จิเนียตั้งแต่ ค.ศ. ๑๖๑๑ ซึ่งอีก ๒๐ ปีต่อมาเฟื่องฟูถึงขั้นใช้กัญชาแลกเปลี่ยนแทนเงินตราในหมู่ชาวอาณานิคม และบางรัฐออกกฎบังคับให้พลเมืองปลูกกัญชาด้วยเมล็ดพันธุ์ครอบครัวละ ๑ ช้อนชา

กระทั่งเมื่อปลดแอกได้สำเร็จใน ค.ศ. ๑๗๗๖ ร่างคำประกาศอิสรภาพของสหรัฐอเมริกาก็เขียนบนกระดาษที่ทำจากต้นกัญชา

กล่าวกันด้วยว่า จอร์จ วอชิงตัน ประธานาธิบดีคนแรกของอเมริกา ก็เป็นคนหนึ่งที่เสพกัญชาและร่ำรวยจากกสิกรรมกัญชา  ในบันทึกของรัฐสภา ค.ศ. ๑๗๙๔ ระบุว่าเขาสั่งเก็บภาษีนำเข้ากัญชาเพื่อคุ้มครองประโยชน์ของชาวไร่กัญชาในประเทศ รัฐบาลในสมัยต่อมามีนโยบายให้เกษตรกรปลูกกัญชาแทนยาสูบ  กระทั่ง ค.ศ. ๑๘๕๐ อเมริกาบันทึกผลสำรวจไร่กัญชาในประเทศได้ ๘,๓๒๗ แห่ง แต่ละแปลงเนื้อที่ไม่น้อยกว่า ๕,๐๐๐ ไร่ รวมทั้งสิ้นกว่า ๔๑ ล้านไร่

ในยุคนั้นฝรั่งเรียกพืชพรรณหรรษานี้ว่า hemp ซึ่งอาจมีสารเมาไม่สูงอย่าง marijuana หรือ cannabis จากแถบใกล้เส้นศูนย์สูตร ต่อมาอเมริกาถึงได้ยกย่องชื่นชมกัญชาจากเมืองไทยมาก แต่การนำกัญชาเข้าประเทศนั้นเคยถูกกีดกัน มาตั้งแต่สมัยประธานาธิบดีคนแรก

ส่วนในสยาม กัญชาเคยเป็นสินค้าส่งออกระหว่างเมืองตั้งแต่สมัยรัชกาลที่ ๕ โน่นแล้ว ตามความในบันทึกราชการของมณฑลราชบุรีสมัยนั้น

ย้อนไปก่อนนั้นก็เคยเป็นยุทธปัจจัยในกองทัพยุคโบราณ ดังที่ปรากฏในวรรณคดี ขุนช้างขุนแผน

ใช่เพียงแต่ในนิยาย หากในชีวิตจริงชุมชนไทยอยู่ร่วมกับกัญชามาโดยสามัญวิถี เรื่องเล่าถึงการปลูก การใช้ เก็บมาใส่แกง ทำยา หรือแม้แต่การสูบกัญชาบันเทิงอารมณ์ มีอยู่ทุกถิ่น

“กัญชามีหลายบริบท ทั้งยา อาหาร เครื่องนุ่งห่ม สัน-ทนาการ” ตามความเห็นศาสตราจารย์ ดร. ชยันต์ พิเชียร-สุนทร ราชบัณฑิต สำนักวิทยาศาสตร์ ราชบัณฑิตยสภา

“เรื่องสันทนาการที่ว่าเป็นยาเสพติดนั้นเป็นบริบทหนึ่งที่เป็นเรื่องเล็กนิดเดียว ซึ่งยังต้องดีเบตกันอีกนะว่าสูบกัญชาดีหรือไม่ดี แล้วทำไมต้องทำให้บริบทอื่นสูญหายไปเลย”

“ทุกครั้งที่ต้มน้ำมันกัญชาผมทดลองก่อน ใช้โอเวอร์โดสประมาณ ๑๐ เท่าของผู้ป่วย ให้แน่ใจว่าเขาจะไม่เป็นอันตราย ยาหยอดตาผมก็หยอดดูก่อน”

เช่นเดียวกับหมอเขม อินทรัตน์ ทองช่วย ประธานชมรมหมอพื้นบ้านฯ อำเภอศรีบรรพต จังหวัดพัทลุง ที่มีประสบการณ์ปลูกกัญชาทำยาให้คนไข้

“เราเป็นหมอมาตั้งแต่บรรพบุรุษ เราเก็บยามาตั้งแต่เป็นเด็กนู่น กฎหมายเพิ่งมาปี ๒๕๒๒ ไม่สะทกสะท้านกับเรื่องพวกนี้เลย ถือว่าท่อมก็ดี กัญชาก็ดี เป็นพืชสมุนไพร มีอะไรเกิดขึ้นไม่วิตกกังวล ผมปลูกกัญชาเพื่อเป็นสมุนไพร ทำยาแจกเป็นส่วนใหญ่”

ปลูกแบบบ้าน ๆ อย่างหมอพื้นบ้าน ต่างจากที่เป็นอยู่ตอนนี้ที่ต้องอยู่ในโรงเรือนดูแลประคบประหงม

“ปลูกเหมือนผักเสี้ยน เอาเม็ดไปโรยแล้วค่อยไปเก็บทั้งต้นมาทำยา ต้นตัวผู้ตัวเมียก็ใช้ได้ เม็ดก็ออกฤทธิ์ยาแรงมาก”

นอกจากเป็นหมอพื้นบ้าน อินทรัตน์เป็นนายหัวรับเหมาก่อสร้างด้วย เขาสูบกัญชาไม่เป็น แต่ต้องจัดหากัญชาให้คนงาน

“ลูกน้องทีมหนึ่งสูบกัญชา ตอนว่าจ้างตกลงค่าแรงกันได้แล้ว เขาบอกว่านายหัวต้องจัดการเรื่องกัญชาให้ด้วยระหว่างทำงาน ผมต้องไปหาซื้อกัญชาที่หาดใหญ่ ราวปี ๒๕๓๘ ห่อละ ๓๐ บาทสูบได้คนหนึ่ง ตกเย็นเขาจะนั่งล้อมวงสูบกัญชากันไป บางคนอาจมองว่าขี้ยา แต่ในความเป็นหมอเรามองคนงานว่าเป็นผู้บริโภคสมุนไพรนิ ไม่เกี่ยวกับยาเสพติดเลย สูบแล้วไม่มีไหร้เลย เขาเป็นผู้ใช้กัญชาบำรุงร่างกายเพื่องานฝ่ายศิลปะ งานปูนงานศิลป์ จับเหลี่ยมบัว ฝีมือออกมาดี เป็นที่ชื่นชอบของผู้ว่าจ้าง”

ไม่ใช่แต่ความสัมพันธ์ระหว่างนายหัวกับลูกน้อง ตามวิถีคนใต้อย่างในครอบครัวโกดำก็บอกว่า ลูก ๆ ของเขาเกือบทุกคนใช้กัญชา-เป็น

“ผมมีลูกแปดคน คนโต ๓๗ ปี เป็นศิลปินอยู่ที่เยอรมนี ที่นั่นกัญชาถูกต้องตามกฎหมายและเขาใช้  คนที่ ๒ เป็นนักดนตรีก็ใช้  คนที่ ๓ เป็นครูผู้หญิงอยู่อังกฤษ คนนี้ไม่ใช้ ลูกชายอีกคนอยู่มหาวิทยาลัยปี ๒ เล่นฟุตบอล เวลาบาดเจ็บเขาก็ใช้น้ำมันกัญชานวด  ลูกเล็กสามคน ๘ ขวบ ๑๐ ขวบ ๑๑ ขวบ ก็ใช้น้ำมันกัญชาเป็นทุกคน”

ช่อดอกตัวเมียเรียกว่า “กะหลี่” เป็นส่วนที่มีค่าและใช้กันมากที่สุดซึ่งถูกเรียกขานในหลากหลายชื่อตามแต่ละท้องถิ่น

คนไทยเรียกทั้งต้นว่ากัญชา และหมายถึงส่วนที่ดีที่สุดคือช่อดอกตัวเมีย ซึ่งยังเรียกในชื่อเฉพาะอื่น ๆ อีกว่า กะหลี่ กะเต็น เนื้อ  ปักษ์ใต้เรียกหลีหรือกุหลี

ในภาษาอังกฤษ ปัจจุบันเรียกกัญชาว่า cannabis หน้าตาคล้ายกับพี่น้องอีกต้นที่ไทยเรียกกัญชง ภาษาอังกฤษใช้ hemp ไม้ทั้งสองนี้คล้ายกันอย่างแยกได้ยากด้วยสายตาตอนหลังแบ่งกันด้วยสารเมา โดยกัญชงต้องมีสารทีเอชซี  (THC) หรือสารเมา ไม่เกิน ๑ เปอร์เซ็นต์ต่อน้ำหนัก ถ้ามากกว่านั้นถือว่าเป็นกัญชา

น่าจะด้วยสารเมาที่ทำให้เกิดการหลอนจิตนั่นเองที่ทำให้ศาสนจักรประกาศว่ากัญชาเป็นโอสถของซาตาน ต้องห้าม ตามหลักศาสนา ในสมัยสมเด็จพระสันตะปาปาอินโนเซนต์ที่ ๘ เมื่อ ค.ศ. ๑๔๘๔ ทั้งที่ก่อนหน้านั้นชาวยิวโบราณเคยใช้ธูปกัญชาจุดในพิธีสวดมนต์คืนวันศุกร์ในวิหารโซโลมอนให้ศาสนิกสูดดมให้เกิดสภาวะฌาน และชาวยิวยังถือว่ากัญชาเป็นสมุนไพรของพระเจ้าที่บัญชาให้โมเสสนำมาผสมในน้ำมันหอมศักดิ์สิทธิ์ที่ใช้ในพิธีเจิม

ในคัมภีร์ไบเบิล บทวิวรณ์ บัญญัติว่ากัญชาคือพืชพรรณศักดิ์สิทธิ์ที่มีไว้เพื่อเยียวยาเผ่าพันธุ์มนุษย์ 

ส่วนในทางกฎหมาย แอฟริกาเป็นชาติแรกที่บัญญัติให้กัญชาเป็นยาเสพติด โดยรัฐบาลคนผิวขาว เมื่อ ค.ศ. ๑๙๑๑

ช่วงต้นคริสต์ศตวรรษที่ ๒๐ โลกเข้าสู่ยุคระแวงภัยจากยาเสพติด โดยเฉพาะผลร้ายจากการเสพฝิ่น  กระทั่งในการประชุมนานาชาติว่าด้วยยาเสพติด ที่กรุงเฮก เมื่อ ค.ศ. ๑๙๑๒ มี ๔๖ ชาติสมาชิกได้ร่วมกันยกร่างอนุสัญญาฝิ่นนานาชาติและเรียกร้องชาติภาคีให้ควบคุมการใช้สิ่งเสพติด

ต่อมาในการประชุมนานาชาติว่าด้วยฝิ่นครั้งที่ ๒ ที่กรุงเจนีวา เมื่อ ค.ศ. ๑๙๒๔ กัญชาก็ถูกประกาศเป็นพืชเสพติดของโลก

“เป็นมายาคติที่เขาพยายามสร้างเรื่องขึ้นมา”

ตามมุมมองที่มาจากการติดตามศึกษาข้อมูลเรื่องกัญชามานับสิบ ๆ ปีของรองศาสตราจารย์ ดร. นพ. ปัตพงษ์ เกษสมบูรณ์ คณะแพทยศาสตร์ มหาวิทยาลัยขอนแก่น

“มีงานวิจัยออกมาแล้วว่ากัญชาเสพติดน้อยกว่ากาแฟ และอาการไม่ลงแดง หงุดหงิด เท่าติดเหล้าหรือบุหรี่ที่เสพติดมากกว่า”

ที่ต้องกลายเป็นพืชผิดกฎหมาย เพราะกัญชาเป็นคู่แข่งของปิโตรเคมี

“เมื่อค้นพบน้ำมัน เกิดอุตสาหกรรมเคมี เกิดเศรษฐีร่ำรวยเป็นพันล้านคนแรก มีอิทธิพลผูกขาด พยายามกีดกันกัญชาเริ่มจากการเก็บภาษี จนถึงทำให้กัญชาผิดกฎหมาย”

ประเทศไทยในฐานะผู้ร่วมลงนามในอนุสัญญาฝิ่นนานาชาติ ค.ศ. ๑๙๑๒ ก็ออกกฎหมายต่อต้านยาเสพติดตามกระแสสากล ซึ่งในช่วงแรกสุดได้ห้าม “การบรรทุกกัญชาออกจากราชอาณาจักร” เมื่อปี ๒๔๕๗ ให้สอดคล้องกับกฎหมายการปราบปรามกัญชาของอเมริกา

ส่วนกฎหมายที่ระบุถึงการห้ามเสพเกิดขึ้นเมื่อออกพระราชบัญญัติกัญชา พ.ศ. ๒๔๗๗ ซึ่งครอบคลุมถึงการห้ามปลูก ห้ามครอบครอง จำหน่าย นำเข้า ส่งออก ซึ่งถือเป็นกฎหมายต้นแบบที่ต่อเนื่องมาเป็นพระราชบัญญัติยาเสพติดให้โทษ  พ.ศ. ๒๕๒๒

ที่ทำให้กัญชากลายเป็นพืชต้องห้ามตามกฎหมายในชั่วข้ามคืน 

ใจความสำคัญของ พ.ร.บ. ฉบับนี้อยู่ใน “มาตรา ๗” ซึ่งแบ่ง “ยาเสพติดให้โทษออกเป็น ๕ ประเภท” ตามความร้ายแรง

ใน (๕) ระบุว่า “ประเภท ๕ ยาเสพติดให้โทษที่มิได้อยู่ในประเภท ๑ ถึงประเภท ๔ เช่น กัญชา พืชกระท่อม...” (ไม่ใช่ฝิ่นยา ซึ่งอยู่ในประเภท ๒)

“ตอนแรกไม่คิดว่าจะได้อะไร แค่ได้ยามารักษาผู้ป่วย” หมอบรรจบเล่าจุดเริ่มต้นของวิสาหกิจชุมชนที่ตำบลนาคำ “คนที่มาประชุมทำความเข้าใจบอกว่าคนปลูกจะมีรายได้ครึ่งหนึ่ง
จากการขายช่อดอกให้กรมการแพทย์แผนไทยฯ เขาพูดเฉย ๆ ไม่ได้ทำบันทึกข้อตกลงอะไรเอาไว้ ผมก็ไม่ค่อยมั่นใจ แต่ไม่ได้กังวล เพราะเราขายใบได้  ชาวบ้านที่มีประสบการณ์ปลูกบอกว่าต้นละ ๕,๐๐๐-๑๐,๐๐๐ บาท ได้อยู่แล้ว เราคำนวณดูก็ว่าน่าจะได้ ๒-๓ แสน ก็เลยลงทุน ทำแบบสหกรณ์ ระดมทุนคนละพัน ไม่เกิน ๕,๐๐๐ ใช้งบ ๒ แสนบาทสร้างโรงเรือน รัฐบาลให้แต่เมล็ดพันธุ์  พอเขาปลดล็อก เราลองประกาศขาย ตลาดตอบรับดีมาก ก็เลยได้สตางค์โดยไม่คาดฝัน ขายใบได้เยอะกว่าที่เราคิดไว้”

ขณะที่วิสาหกิจชุมชนตำบลนาคำรายได้ ๙ แสนกว่าบาทจากการขายใบ ราก ต้นกัญชา ๕๐ ต้น ที่ได้รับอนุญาตให้ปลูกรุ่นแรกของจังหวัดนครพนม ภายใต้นโยบายกัญชาเสรีทางการแพทย์ของกระทรวงสาธารณสุข

“ของเราเป็นแปลงแรกของจังหวัดมุกดาหาร” สมพงษ์ คนยืน แนะนำแปลงปลูกกัญชาของกลุ่มวิสาหกิจ ที่บ้านชัยมงคล อำเภอนิคมคำสร้อย จังหวัดมุกดาหาร ในโรงเรือนขนาด ๑๒x๔ เมตร ที่ตั้งอยู่หลังบ้านของเขา

เป็นโรงเรือนแบบกรีนเฮาส์ มีหลังคา กั้นตาข่ายกันแมลงมิดชิดรอบด้าน มีรั้วสูงแน่นหนากั้นรอบด้านอีกชั้น ประตูเข้าออกล็อกกุญแจและมีกล้องวงจรปิดทั่วถึงทุกด้านทุกมุม

ภายในมีกัญชาวัยเริ่มออกดอก ต้นสูงท่วมหัวสุดแขน ปลูกในเข่งพลาสติกใบใหญ่ขนาดโอบแขน เรียงรายอยู่หลายสิบต้น

“ได้เมล็ดมาเมื่อวันที่ ๓ สิงหาคม ๒๕๖๔ นายอำเภอสาธารณสุขจังหวัด มาตรวจรับวันที่ ๑๘  เริ่มลงถาดเพาะวันที่
๒๒ อายุ ๔ เดือนเริ่มออกช่อดอกและแยกเพศได้ชัดเจน”

กัญชามีสองเพศแยกต้น จะสังเกตได้เมื่อตุ่มดอกเริ่มงอกออกตามคอกิ่ง

ต้นเพศผู้ ช่อดอกจะเป็นตุ่มกลมสีขาว เมื่อแตกออกจะไปผสมเกสรกับช่อดอกของต้นตัวเมียที่เรียกว่ากะหลี่ ซึ่งเมื่อได้รับการผสมเกสรจากต้นตัวผู้จะติดเมล็ดสำหรับแพร่ขยายพันธุ์ต่อ แต่นั่นไม่ใช่สิ่งที่คนปลูกกัญชาขายกะหลี่ต้องการ เพราะช่อดอกตัวเมียที่ผ่านการผสมเกสร สารทีเอชซีที่มีสรรพคุณทางยาและเป็นสารเมาในกะหลี่กัญชาจะลดลง

คนปลูกกัญชาที่ควบคุมคุณภาพแบบจริงจังจึงต้องคอยระวังสังเกต เมื่อเห็นต้นไหนเป็นเพศผู้ต้องถอนทิ้ง หรือหากปลูกในกระถางก็ต้องยกแยกออกมาทันที

ทั้งยังคงคอยดูแลระวังสภาพแวดล้อมทางกายภาพด้วย คำบอกเล่าจากประสบการณ์คนปลูกกัญชาบอกว่าความเครียดจากปัจจัยด้านต่าง ๆ ก็ทำให้ต้นกัญชากลายเพศหรือแม้กระทั่งกลายเป็นต้นกะเทย ที่มีทั้งดอกเพศผู้และเพศเมียในต้นเดียวกัน ผสมกันเองได้

และปัจจัยทางสภาพแวดล้อมด้านแสงแดดยังทำให้กัญชงกลายพันธุ์เป็นกัญชาได้ด้วย

แต่สมพงษ์บอกว่ากัญชาเป็นพืชที่ดูดซับสารเคมีได้ดี ไม่ว่าธาตุในดินหรือในอากาศ ตรงกับข้อมูลทางวิชาการที่บอกว่าญี่ปุ่นใช้ต้นกัญชาดูดซับสารกัมมันตภาพรังสีจากผืนดิน สมพงษ์เกรงว่าต้นกัญชาของเขาจะถูกปนเปื้อนจากกลิ่นน้ำหอมหรือโลชันทาผิวของคนที่มาเที่ยวชม เขาจึงไม่คิดจะหารายได้เสริมจากแปลงปลูกกัญชาด้วยวิธีนี้

บำรุงดูแลแบบตรวจตราทีละต้นทุกวัน ใช้ปุ๋ยอินทรีย์เท่านั้น เสริมด้วยน้ำหมักขี้ค้างคาวจากภูเขา กับน้ำหมักดินรังปลวก  ส่วนการปราบศัตรูพืชเขาใช้วิธีเดินสำรวจทีละต้นและกำจัดออกด้วยมือ ซึ่งเขาบอกด้วยว่าต้องคอยแผ่เมตตาให้มด แมลง หนอน ไรแดง ที่เขาจำใจต้องกำจัดอยู่ทุกวัน

และการที่เขาแยกต้นตัวผู้ออกมาอยู่นอกโรงเรือน ทำให้ปลัดเทศบาลนักปลูกกัญชาได้พบความจริงบางอย่างด้วยว่า ต้นกัญชาที่อยู่ในที่แจ้งถูกรบกวนจากตัวหนอนกับไรแดง แมลงศัตรูพืชน้อยกว่าพวกที่อยู่ในโรงเรือน ทำให้เขาเริ่มสงสัยขึ้นมาว่ากัญชาพันธุ์ไทยอาจเหมาะกับการปลูกในธรรมชาติมากกว่าถูกควบคุมสิ่งแวดล้อมในโรงเรือน

การปลูกกลางแจ้งตามแผนการของวิสาหกิจชุมชนเกษตรอารมณ์ดี ตำบลคำป่าหลาย อำเภอเมืองมุกดาหาร จังหวัดมุกดาหาร ที่กำลังจะทำ 

อาจเป็นคำตอบของการปลูกกัญชาเสรีทางการแพทย์ที่ใช้ต้นทุนต่ำ แต่ให้ผลคุ้มค่ามากกว่า