เดิมผมสนใจเรื่องพุทธธรรม การฝึกปฏิบัติ พอมีโอกาสใช้ชีวิตในเพศบรรพชิตประมาณ ๑ ปี รู้สึกว่าการเป็นพระหรืออยู่ในวัดเป็นกำแพงบางอย่างที่ทำให้ตัวเราไม่เป็นอิสระ การศึกษาคำสอนไม่เชื่อมโยงกับประสบการณ์คนทั่ว ๆ ไป ประสบการณ์นั้นนำผมให้ไปสนใจการศึกษาศาสนาที่กว้างขึ้น ก็เลยตัดสินใจสึก และสนใจ movement ศาสนธรรมแบบฆราวาส

พอไปศึกษาที่สหรัฐอเมริกาก็เห็นชัดขึ้นว่าพุทธศาสนาที่เติบโตในโลกตะวันตกมีอิสรภาพต่างจากพุทธไทย ๆ โดยสิ้นเชิง  วิธีการสื่อสาร คำสอน การตีความคำสอนที่สัมพันธ์กับชีวิตมนุษย์ และเชื่อมโยงกับศาสตร์อื่น ๆ ดูเป็นธรรมชาติเป็นพุทธที่ก้าวหน้า เปิดกว้าง และมีปฏิสัมพันธ์กับทุกสาขาวิชาผู้คน และวัฒนธรรมได้อย่างกลมกลืนมาก

ผมกลับมาตั้งคำถามกับสิ่งที่เคยรู้สึกกับพุทธศาสนาในประเทศไทยว่าทำไมมันถึงต่างกันขนาดนั้น เลยเริ่มสนใจประวัติศาสตร์ที่ทำให้พุทธศาสนาบิดเบือน เริ่มเห็นการเชื่อมโยงระหว่างสถาบันศาสนากับระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์ เป็นเหตุให้สนใจเรื่องการแยกศาสนาออกจากรัฐ

ตอนผมศึกษาศาสนาพุทธที่สหรัฐฯ ก็รายรอบด้วยนักประวัติศาสตร์ศาสนา เวลาเขารู้ว่าผมมาจากประเทศไทย
เขาก็ตื่นเต้น เพราะว่าเราเป็นประเทศพุทธและมีจุดเด่นคือ
เป็นเถรวาท การที่เถรวาทซื่อตรงต่อบริบททางประวัติศาสตร์ของพุทธศาสนาทำให้การฝึกเข้มข้น ตรงไปตรงมา ซึ่งเป็นอะไรที่น่านับถือ  ภาษาอังกฤษเรียกพุทธเถรวาทว่าเป็น forest tradition คือสายป่า แต่เป็นสายป่าที่เดินท่องไปในความเป็นอิสระ จากหมู่บ้านหนึ่งไปอีกหมู่บ้านหนึ่ง

หมู่บ้านสมัยก่อนคั่นด้วยผืนป่า เป็นพื้นที่ของอิสรภาพจริง ๆ
ที่สมณะฝึกตัวเองท่ามกลางภยันตราย สัตว์ป่า ความไม่รู้ ผู้คนที่อยู่ในป่าอยู่นอกกฎเกณฑ์ทางสังคม โจร โสเภณี คน
นอกวรรณะ  ผมคิดว่าบริบทแบบนั้นทำให้สมณะเข้มแข็ง เปิดกว้างต่อความสัมพันธ์ของผู้คนบนมิติทางอิสรภาพ นี่คือบริบทของพุทธเถรวาทในอดีตก่อนจะเกิดรวมศูนย์ของคณะสงฆ์ในสมัยรัชกาลที่ ๔

มองจากบริบททางประวัติศาสตร์จะรู้ว่าพุทธเถรวาทเติบโตในพื้นที่ป่าแบบนี้ ความเป็นสมณะที่ฝึกกรรมฐานในป่าเป็นเอกลักษณ์ของเถรวาทในอดีต สิ่งเหล่านี้ทำให้เกิดความหลากหลายของสายปฏิบัติ

พุทธเถรวาทก่อนรัชกาลที่ ๔ มีสายปฏิบัติเป็นพัน ๆ สายแล้วสืบต่อกันผ่านครู-ศิษย์ ที่เรียกว่าสายอุปัชฌาย์ คำสอนสมัยก่อนสอนผ่านมุขปาฐะหรือปากเปล่า  การสืบสายแบบนี้ทำให้เกิดความรุ่มรวยทางวัฒนธรรม  เป็นพุทธที่ปฏิสัมพันธ์กับชาวบ้าน วัฒนธรรมท้องถิ่น ผี วิญญาณ ความศักดิ์สิทธิ์ ภูเขา เทพารักษ์

เรามักเชื่อมโยงพุทธศาสนาในเอเชีย หรือในไทยกับสถาบันกษัตริย์ค่อนข้างเยอะ ตั้งแต่พระเจ้าอโศกมหาราชที่มักถูกมองว่าเป็นส่วนสำคัญทำให้พุทธศาสนารุ่งเรือง แต่ผมคิดว่าวิธีการมองประวัติศาสตร์พุทธศาสนาแบบนี้เป็นแบบเจ้าซึ่งผิดจากความเป็นจริง เพราะการเติบโตของวัฒนธรรมพุทธที่สัมพันธ์กับชาวบ้านต้องมีพลวัตบางอย่างที่ทำให้เกิดการกระจายของคำสอนหรือวิถีปฏิบัติที่ทั่วถึงได้ขนาดนี้ ซึ่งพลวัตคือวิถีแบบสมณะต่างหาก ไม่ใช่อำนาจของกษัตริย์

ใช่ครับ ความเชื่อมโยงศาสนากับการเมืองใกล้ชิดกันมาก สมัยก่อนศาสนาสร้างความรู้ จักรวาลวิทยา หรือโลกทัศน์ต่าง ๆ หลายครั้งพอเป็นความเชื่อทางศาสนาก็ขัดแย้งกับ
ความรู้ โดยเฉพาะข้อเท็จจริง ประวัติศาสตร์ หรือวิทยาศาสตร์ มียุคหนึ่งที่ศาสนาเป็นอุปสรรคทำให้คนไม่สามารถพัฒนาความรู้จากประสบการณ์ สังเกต หรือตั้งคำถาม ทำให้เกิดยุคมืดของตะวันตกที่ศาสนารุ่งเรืองสูงสุดทางอำนาจ แต่กลายเป็นยุคมืดทางวิทยาศาสตร์ เกิดการล่าแม่มด เข่นฆ่ากันโดยใช้กฎหมาย ลงโทษ ลงทัณฑ์

ถ้าเทียบเคียงกับยุคสมัยปัจจุบันของประเทศไทย เรามักยกเรื่องความจริงสูงสุดทางศาสนา ศีลธรรม ความดี มาเป็นบรรทัดฐานตัดสินคน อย่างกฎหมายอาญามาตรา ๑๑๒ หรือเรื่องใด ๆ ที่เกี่ยวข้องกับศีลธรรมอันดี ความมั่นคงของประเทศ สังเกตว่าจะเชื่อมโยงกับศาสนาที่ถูกนำมาใช้ทางการเมือง

แต่บริบทแบบนี้อยู่ได้ไม่นาน ต้องมีการแก้ปัญหาที่จะทำให้สังคมเติบโตต่อ นั่นคือการแยกศาสนาออกจากรัฐ  สถาบันศาสนาจะต้องปรับตัว เมื่อถูกตั้งคำถาม ถูกถอดจากสถานะและอำนาจทางการเมือง ศาสนาพุทธจะมีตำแหน่งแห่งที่ของตนอย่างไรที่จะเป็นประโยชน์ต่อสังคมสมัยใหม่

ศาสนธรรมต้องทบทวนตัวเองอย่างที่คริสตจักรปรับตัว ปัจจุบันสังเกตว่าโป๊ปหรือผู้นำศาสนาในโลกตะวันตกเขาพัฒนาความรู้ ความสัมพันธ์กับเพื่อนมนุษย์ได้อย่างไม่น่าเชื่อ ถ้ามองว่าศาสนาสื่อสารคำสอนเรื่องการตื่นรู้หรือมีแง่มุมของความกรุณา ผมคิดว่าปรับตัวได้เสมอ

เป็นเรื่องการถอดบทเรียน ไม่มีใครยอมวางอำนาจง่าย ๆ หรอกจนกว่าจะเกิดผลลัพธ์ของการสูญเสีย ซึ่งก็คือสงครามและความตาย

สังคมที่ก้าวสู่ยุคสิ้นหวังแล้วก็หาเหตุผลมาฆ่าล้างกัน ผมคิดว่าประวัติศาสตร์หลีกเลี่ยงจุดแบบนี้ไม่ได้ คล้ายทำให้เกิดภูมิคุ้มกันหมู่ขึ้นมา คือต้องติดเชื้อเยอะ ๆ ก่อนจึงเกิดการตื่นรู้ ตะวันตกก็ผ่านการลองผิดลองถูก แต่ทุกวันนี้ก็ยังมีคนแข็งขืนอยู่ มีความเชื่อสุดโต่ง ฝ่ายขวาจัดยังมีอยู่เยอะ คือไม่มีอะไรได้มาฟรี ๆ สุดท้ายคนที่รู้สึกว่าการเปลี่ยนแปลงเป็นสิ่งจำเป็นก็ต้องส่งเสียง ตีพิมพ์งานวิชาการ สื่อสาร สร้างความเคลื่อนไหว สร้างความเปลี่ยนแปลง

ผมก็ไม่รู้ว่าการเปลี่ยนแปลงระดับมหภาคจะเกิดขึ้นเมื่อไร เพียงแต่รู้จากประวัติศาสตร์ตะวันตกว่า คนที่ต้องการกับไม่ต้องการการเปลี่ยนแปลงมีจำนวนไม่ห่างกันมาก มันก็เส้นแบ่งบาง ๆ เพียงแต่ว่าเราจะสร้างบรรยากาศของยุคสมัยที่คนรู้สึกร่วมกันว่าถึงเวลาแล้วว่าการเปลี่ยนแปลงเป็นสิ่งหลีกเลี่ยงไม่ได้ได้อย่างไร

สิ่งที่ชวนให้คนตั้งคำถามหรือรู้สึกร่วมกันมีเยอะขึ้น แล้วก็เป็นสิ่งที่เชื่อมโยงและเห็นภาพมากขึ้นในทางการเมือง

เรื่องพวกนี้มีคนชวนตั้งคำถามตั้งแต่ ๒๐-๔๐ ปีที่แล้ว ซึ่งก็ถูกมองว่าแปลก ขวางโลก แต่สังคมปัจจุบันเห็นชัดขึ้นว่านิกายเถรวาทที่เป็นอนุรักษนิยมจัด ๆ เชื่อมโยงกับสถาบันหลักของประเทศอย่างไร หรือแม้กระทั่งสถาบันสงฆ์เองที่เป็นข่าวอยู่ในตอนนี้ ปัจจุบันด้วยสื่อ บริบทที่ประเทศกำลังไปสู่ยุคของการนองเลือดหรือสงครามกลางเมือง การที่เราขัดขืนกับการเปลี่ยนแปลงทำให้ความผิดปรกตินี้ชัดขึ้นมาก ๆ ศาสนาพุทธแบบนี้ชัดเจนเลยว่าเป็นสิ่งที่ล้าสมัย

คนที่ต้องการปกป้องสถาบันชาติ ศาสนา หรือกษัตริย์ ไม่ให้เกิดการเปลี่ยนแปลง สมัยก่อนอาจดูเป็นเรื่องปรกติตามกระแสยุคนั้น แต่สมัยนี้ชัดมากว่าเขาไม่มีเหตุผล ไม่มีพื้นฐานความเข้าใจหรือบริบทรองรับความคิด ตรงนี้ทำให้เห็นชัดขึ้นเรื่อย ๆ ว่ายุคสมัยของการเปลี่ยนแปลงมาถึงแล้ว ตอนนี้ผมว่าบริบทของมันสุกงอมสุด ๆ แล้ว

สิ่งที่เรียกว่าเป็นศีลธรรมของพุทธ สำหรับผู้ปฏิบัติคือพระธรรมวินัย ซึ่งพระสงฆ์มี ๒๒๗ ข้อ และฆราวาสมี ๕ หรือ ๘ ข้อ การฝึกวัตรปฏิบัติพวกนี้เป็นของกลุ่มคนที่เต็มใจร่วมกัน พูดง่าย ๆ เป็น “กฎหมู่”

สมมุติว่าคุณมีเพื่อนห้าคนแล้วบอกกันว่าช่วง ๕ วันนี้จะปิดวาจา ไม่พูดกัน อันนี้ก็เป็นกฎหรือธรรมวินัยของคนกลุ่มนี้ ถ้าเราพัฒนาการอยู่ร่วมกันเป็นทั้งชีวิตอาจมีข้อตกลงมากกว่านี้เป็น ๒๐๐ กว่าข้อ เราจะปฏิบัติต่อคนที่เต็มใจ จะไม่เอากฎเหล่านี้ไปใช้กับคนอื่นราวกับเป็นความจริงสูงสุดของพระพุทธเจ้า แบบนั้นไม่ใช่วิถีพุทธแน่นอน

การปลงอาบัติ การอยู่กรรมต่าง ๆ ที่เป็นบทลงโทษ หรือการปวารณาตัวว่าเราประพฤติผิดอะไรไปบางอย่างก็เป็นกฎหมู่เช่นเดียวกัน คือเราตกลงว่าถ้าทำผิดจะสารภาพบาปต่อกัน ศีลเหล่านี้ต้องเข้าใจก่อนว่ามาจากบริบทแบบนี้

ทีนี้ปัจจุบันพอศาสนาพุทธถูกเอามาใช้เป็นศาสนาประจำชาติ อยู่ในแบบเรียน กลายเป็นอัตลักษณ์ว่าคนไทยต้องเป็นพุทธ  หลายครั้งวิธีคิดแบบนี้ถูกเอาไปใช้ควบคุมให้คนรู้สึกผิดชอบชั่วดีหรือกลายเป็นกฎหมายด้วยซ้ำ กลายเป็นว่าคุณไปใช้กฎหมู่ให้เป็นกฎหมาย แล้วไม่ได้คิดเลยว่าคนอื่นเขานับถือศาสนาพุทธเหมือนคุณหรือเปล่า เขาโอเคหรือเปล่าในการเอาคำสอนชุดนี้มาตัดสินคุณค่าชีวิตเขา

ยกตัวอย่างง่าย ๆ ร้านสะดวกซื้อห้ามขายเหล้าวันอาสาฬหบูชา ทำไมเราต้องปฏิบัติตามกฎเกณฑ์นี้ เราเป็นรัฐศาสนาแล้วหรือ เมืองไทยก็ไม่ใช่รัฐศาสนา แต่ทำไมถึงอนุญาตให้เกิดการบิดเบือนเอากฎเกณฑ์แบบนี้มาใช้ ผมคิดว่าเอาจริง ๆ มันขัดต่อรัฐธรรมนูญนะ

พอมีเหตุการณ์แบบนี้มาก ๆ เข้า ทำให้ความศักดิ์สิทธิ์ของรัฐธรรมนูญหรือความเป็นประชาธิปไตยถูกลดทอนลงเรื่อย ๆ อันนี้คือเหตุผลที่บอกว่าศาสนาพุทธปัจจุบันมันขัดแย้งกับพื้นฐานความเป็นประชาธิปไตย

คุณค่าในประชาธิปไตยคือศาสนาในตัวมันเอง ประชาธิปไตยจะอยู่ในวิถีชีวิต กฎหมาย ท่าทีของรัฐ ตำรวจ ศาล เจ้าหน้าที่รัฐ นักการเมืองที่จะปฏิบัติต่อประชาชน สิ่งเหล่านี้ถูกส่งเสริมในโรงเรียนในการศึกษา การเคารพผู้อื่นเท่ากับที่เคารพตัวเอง คำนึงถึงความถูกต้องในการปฏิบัติต่อเพื่อนมนุษย์ พวกนี้เป็นจิตวิญญาณของประชาธิปไตยที่คนในสังคมยึดเหนี่ยวได้

ลองสังเกตประเทศที่พัฒนาแล้ว การขับรถบนท้องถนน ขึ้นรถเมล์ ไปโรงพยาบาล เขารู้สึกว่าได้รับการเคารพ คนไทยไปต่างประเทศก็รู้สึกว่าได้รับการดูแล ได้รับสวัสดิการ แม้จะเป็นคนต่างด้าว เป็นนักท่องเที่ยว แต่ในพื้นที่สาธารณะเราได้รับการเคารพ ถ้าถูกคุกคามจะมีเจ้าหน้าที่รัฐหรือกฎหมายเข้ามาจัดการทันที  สิ่งเหล่านี้คือคุณค่า คือสิ่งที่ยึดถือได้ แล้วเราปกป้องคุณค่านี้ร่วมกัน การส่งเสริมคุณค่าแบบนี้ทำให้เด็กเติบโตเป็นมนุษย์ที่สมบูรณ์ได้ ถ้าเข้าใจแบบนี้ไม่จำเป็นต้องมีศาสนาก็ได้

แต่ก็ยังมีเรื่องระดับปัจเจกที่อาจต้องมีความเชื่อทางศาสนาเข้ามาตอบ เช่น เราจะตายอย่างไร จะเปลี่ยนผ่านจากความทุกข์หนักหน่วงในบางช่วงอย่างไร จะมีคุณค่าเบื้องลึกในทางจิตวิญญาณ พันธกิจ ความรักที่ลึกลงไปอีก ไม่ใช่แค่ในระดับสังคม ระดับสาธารณะ

สังคมสมัยใหม่ให้พื้นที่ศาสนาเพื่อตอบโจทย์ในระดับปัจเจกบุคคล คือคุณลงลึกไปกับศาสนานั้นในศูนย์ปฏิบัติ วัด ศาสนสถาน แล้วคุณก็ช่วยสนับสนุนการเติบโตขององค์กรศาสนานั้นได้

คุณค่าทางศาสนาที่คนสมัยใหม่เลือกนับถือมักสอดคล้องกับคุณค่าประชาธิปไตย ทำให้เกิดศาสนาสากล อย่างทะไลลามะ หรือ ติช นัท ฮันห์ เป็นพระในพุทธศาสนาที่สื่อสารคำสอนระดับสากลได้  สังเกตว่าภาษาที่ครูบาอาจารย์เหล่านี้เชื่อมโยงกับคุณค่าสากลด้วยเช่นเดียวกัน มีความเคารพเพื่อนมนุษย์ ผู้อื่น ในศาสนาที่แตกต่างหลากหลาย แทนที่จะใช้ภาษาแบบบ้านเราประเภทศาสนาพุทธดีที่สุด พระพุทธเจ้าประเสริฐที่สุด คือมันค่อนข้างจะล้าสมัยและไม่มีมารยาทที่พูดถึงตัวเองและกีดกันคนอื่นแบบนั้น หลายครั้งทำให้ไม่มีใครอยากจะสนทนาด้วย