คนที่เกิดไม่ทันคงนึกไม่ออกว่าคนที่ตั้งใจไปอยู่ป่าแบบยาว ๆ กลางพงไพรที่ไม่มีสาธารณูปโภคสิ่งอำนวยความสะดวกพื้นฐานเขาอยู่กันได้อย่างไร อีกทั้งส่วนใหญ่เป็นชีวิตจรยุทธ์ที่เน้นการไม่ทิ้งร่องรอย บนพื้นที่เคลื่อนไหวของกองทัพปลดแอกประชาชนไทยจึงแทบไม่เหลือร่องรอยให้คนรุ่นหลังได้มองเห็นภาพ

ภาพชีวิตในกองป่าจึงมีหลงเหลืออยู่แต่ในคำเล่าขานของคนที่ได้ร่วมกองทัพปลดแอกยุคนั้น

“เป็นเขตจรยุทธ์ ไม่มีสิ่งปลูกสร้าง หกปีที่อยู่ตรงนั้นเคยสร้างกระท่อมไม้ไผ่หลังเดียว จากนั้นไม่เคยสร้าง นอนเปลกันตลอด” “สหายอำไพ” พูดถึงเขตงานภูซางทางอีสานเหนือ

“ทุกคนมีเป้หนึ่งใบกับเปลและผ้ายาง พร้อมเคลื่อนที่เร็วเสื้อผ้ามีสองชุด ใส่สลับกัน ขาดก็ปะเย็บเองด้วยมือ ใส่รองเท้าแตะตราดาวเทียม ออกไปทำงานมวลชนอยู่ตามหัวไร่ปลายนา กลุ่มละไม่เกิน ๑๐ คน”

พื้นที่แถบภูซางส่วนใหญ่เป็นป่าไผ่ ไม่ได้เป็นป่าดงดิบ มีทับหมอที่ปลูกเป็นโรงเรือนอยู่เป็นแกนกลาง มีทับของกองทหารหลัก ทหารหญิง ทหารมวลชน ทหารท้องถิ่น กระจายล้อมอยู่รอบ

“ทับหมอมีหมอที่จบมาจริง ๆ นักศึกษาพยาบาล แพทย์ สหายชาวนาที่ไปเรียนจากเมืองจีน เป็นที่พึ่งของทหารกองทัพปลดแอกเวลาป่วยไข้หรือบาดเจ็บ รวมทั้งชาวบ้านรอบ ๆ ด้วย ชาวบ้านเจ็บไส้ติ่งก็มาผ่าตัดกันเยอะ”

“สหายสุราษฎร์” เป็นสหายชาวบ้านคนหนึ่งที่พรรคส่งไปเรียนวิชาแพทย์ที่ประเทศจีนช่วงปี ๒๕๑๗-๒๕๑๙ แล้วกลับมาอยู่ทับแพทย์ ฐานที่มั่นภูพาน ในตำแหน่งหัวหน้าฝ่ายเทคนิค ทำงานมวลชนด้วยการแพทย์ และเขายังเป็นหมอฝังเข็มมาโดยตลอด แม้หลังออกจากป่ามาแล้ว

ขณะที่ “สหายเหล็กกล้า” ได้ไปเรียนในโรงเรียนพยาบาลที่ลาว ระหว่างปี ๒๕๑๙-๒๕๒๒ ก่อนกลับมาอยู่ทับ ๘๑ ทับโรงพยาบาล เขาเล่าประสบการณ์งานเภสัชกรกลางป่าให้สัมภาษณ์ ปฐมพร ศรีมันตะ ว่า 

“หัวหน้าคือหมอเหวง มาดูแลมาช่วยกัน...เราเอาหัวเชื้อมาหมักเหล้าแล้วกลั่นเป็นแอลกอฮอล์ กว่าจะเป็นเราต้องชิม ไหไหนพอกลั่นได้ กว่าจะกลั่นเราต้องเอาแอลกอฮอล์ ๗๐ เปอร์เซ็นต์ ถึงจะกลั่นเอามาฆ่าเชื้อได้ บางทีเราก็เอารากไม้มาช่วยหมัก”

“หมอเหวง” ที่สหายเหล็กกล้ากล่าวถึงคือ นายแพทย์เหวง โตจิราการ ที่เข้าร่วมขบวนการคอมมิวนิสต์ที่ภูพานในชื่อจัดตั้งว่า “สหายเข้ม” ช่วงหนึ่งเขาให้สัมภาษณ์หนังสือ ธงปฏิวัติ เกี่ยวกับการให้บริการทางการแพทย์ของหมอ ทปท. ในเขตฐานที่ภูพานว่า 

“ในฐานที่มั่นปฏิวัติของเรา นักปฏิวัติตลอดจนมวลชนในเขตอำนาจรัฐจะได้รับการประกันทางสุขภาพ ขณะที่เขตการปกครองปฏิกิริยา อัตราแพทย์ต่อประชากรเฉลี่ยแล้ว ประชากร ๒ หมื่นคนต่อแพทย์ ๑ คน ในถิ่นกันดารบางแห่งสูงถึงแสนต่อหนึ่งก็มี  แต่ในฐานที่มั่นเรา เฉลี่ยอัตราหมอต่อประชากรประมาณ ๒๐๐ หรือ ๓๐๐ คนต่อหมอ ๑ คน เป็นเรื่องที่สะท้อนการเอาใจใส่สุขภาพของประชาชนที่เทียบกันไม่ได้ ระหว่างชนชั้นปกครองปฏิกิริยากับพรรคคอมมิวนิสต์แห่งประเทศไทย”

ขณะเดียวกันทับหมอในป่าก็เป็นที่พึ่งของชาวบ้านด้วย ซึ่งกองป่าก็ถือว่าเป็นส่วนหนึ่งของการทำงานมวลชนด้วย

พงษ์ เชื้อคำฮด ชาวบ้านพังแดง เป็นคนหนึ่งที่เกิดในกองป่าภูพาน

“ผมเกิดในแก่งห้วยบังทราย บ้านพังแดง หลายคนเกิดในป่าแจ้งเกิดไม่ได้ พ่อแม่แจ้งเกิดผมว่าเป็นฝาแฝด น้องชายเกิดปีที่ออกพอดี ผมแจ้งเกิดปี ๒๕๒๐ ตอนอายุ ๕ ขวบแล้ว วันเดือนเกิดของน้องก็ไม่จริง สมมุติเอา ไม่งั้นแจ้งไม่ได้”

“สหายร้อย” ก็เป็นอีกคนที่เคยได้พึ่งโรงพยาบาลกลางป่าหลังเรียนทฤษฎีการเมืองที่โรงเรียนการเมืองการทหารภูพานได้ ๓-๔ วัน

ในกองป่า ทุกคนมีฐานะเป็น “สหาย” คำที่ใช้เรียกมวลสมาชิกทุกคนที่เข้าร่วมอุดมการณ์เดียวกัน มีนัยความหมายถึงมิตรภาพ ความรักฉันพี่น้องที่เท่าเทียมกัน ตามด้วยชื่อจัดตั้งที่ตั้งขึ้นใหม่ และมักเปลี่ยนทุกครั้งที่ย้ายเขตงาน

แต่กับบรรดาสหายวัยอาวุโสในเขตป่าไพร ใคร ๆ ก็มักเรียกขานด้วยความรักนับถือกันแบบไทย ๆ ว่า “ลุง”

ชีวิตสหายในกองทัพปลดแอกประชาชนแห่งประเทศไทยเริ่มจากโรงเรียนการเมืองการทหาร จบแล้วแยกส่วนงานไปตามภาระหน้าที่ เล่ากันว่าสหายหนุ่มสาวจากในเมืองส่วนใหญ่พรรคฯ มักให้รับผิดชอบงานด้านการศึกษา งานมวลชน งานโฆษณา ส่วนงานแนวหน้าที่เสี่ยงภัยอันตรายมักเป็นของสหายชาวนามากกว่า

“สหายยศ” กลับจากลาวมาอยู่เขตสระบุรี นนทบุรี นครบุรี ลพบุรี เพชรบุรี สิงห์บุรี นามเหล่านี้ไม่ใช่จังหวัดในประเทศไทย แต่เป็นชื่อจัดตั้ง  พื้นที่ทั้งหมดนี้อยู่ในเขตภูพาน น่าจะเปรียบได้กับอำเภอ

เป็นการสถาปนารัฐของกองทัพปลดแอก สร้างอำนาจรัฐซ้อนอำนาจรัฐเดิม 

พื้นที่เขตงานของ พคท. ในภาคอีสานทั้งหมดแบ่งเป็นสองเขตงานใหญ่ กับหนึ่งเขตงานพิเศษ 

หนึ่ง-เขตงานอีสานใต้ สอง-เขตงานอีสานเหนือ สาม-เขตงานพิเศษอุดรธานีหรือเขตงานภูซาง 

ตามภูมิศาสตร์ธรรมชาติ เขตงานอีสานเหนือกับภูซางอยู่บนแนวเทือกเขาภูพาน  เขตงานภูซางคือจังหวัดหนองบัวลำภู
ในปัจจุบัน ซึ่งยุคนั้นถือเป็นพื้นที่สำคัญทางยุทธศาสตร์ที่เป็นจุดเชื่อมต่อ “เส้นทางแดง” ในเขตงานอีสานกับศูนย์กลางทางภาคเหนือ ทั้งยังสะดวกกับการเชื่อมประสานพรรคพี่น้องนอกชายแดน

ส่วนเขตงานอีสานเหนือครอบคลุมพื้นที่หลายจังหวัดรอบเทือกเขาภูพาน ซึ่ง พคท. ได้กำหนดขอบเขตและตั้งชื่อจังหวัดขึ้นใหม่ โดยใช้เลขสามตัวเป็นชื่อจังหวัด ส่วนชื่ออำเภอเลียนแบบมาจากชื่อจังหวัดหรือชื่ออำเภอของทางราชการ

พื้นที่แถบใจกลางของเขตงานอีสานเหนือบนเทือกเขาภูพานที่เรียกว่า “ฐานที่มั่นภูพาน” น่าจะได้แก่จังหวัด ๑๑๑ กับจังหวัด ๓๓๓ ที่อยู่แถบรอยต่อกาฬสินธุ์-มุกดาหาร-นครพนม-ยโสธร ซึ่งสองจังหวัดนี้มีห้าอำเภอกับสี่อำเภอตามลำดับ

ห้าอำเภอของจังหวัด ๑๑๑ ได้แก่ กำแพงเพชร ไชยบุรี ลพบุรี ราชบุรี และสิงห์บุรี 

และสี่อำเภอของจังหวัด ๓๓๓ ได้แก่ เพชรบุรี สระบุรี นครบุรี และธัญบุรี

ชื่อหมู่บ้านก็ตั้งขึ้นใหม่เช่นกัน เช่น บ้านขัวสูง กองป่าเรียกบ้านขอน, บ้านกกกอกเรียกบ้านรอบหก, บ้านมะนาวเป็นบ้านรอบสี่, บ้านกกตูมเป็นบ้านรอบเจ็ด, บ้านปากช่อง-บ้านไผ่เป็นบ้านนาหินกอง-บ้านนก เป็นต้น

เส้นแบ่งเขตปกครองของทางการกับของกองป่าในยุคปฏิวัติไม่ได้ทับซ้อนเป็นเส้นเดียวกัน บนพื้นที่จริงในวันนี้คงบอกได้เพียงคร่าว ๆ อย่างในแถบส่วนกลางของพื้นที่สีแดงเข้มที่ถือเป็นเขตปลดปล่อย เขตอำนาจรัฐแดงลพบุรี อยู่แถวบ้านกกกอก (บ้านรอบหก) จนถึงนาแก

ข้ามภูผาแอกไปอีกฟากเป็นเขตสิงห์บุรี ปัจจุบันคือบ้านขัวสูง (บ้านขอน) บ้านสานแว้ ไปจนถึงเขตเขาวง

เชื่อมต่อกับเขตเพชรบุรี แถวตำบลกกตูม ตั้งแต่บ้านปากช่อง บ้านนาหินกอง แก่งโพธิ์ แก่งขี้เหล็ก ภูผาแดง

เข้าสู่เขตสระบุรี ทุกวันนี้คือแถวตำบลดงหลวง ตั้งแต่บ้านพังแดง บ้านนาหลัก บ้านหนองหมู บ้านหนองครอง บ้านห้วยเลา บ้านตาเปอะ บ้านคำเบิ่มบ่าม

นอกจากนั้นยังมี “ทับ” ที่เป็นเลขสองตัว ได้แก่ ทับ ๑๑ เป็นทับรับแขก ทับ ๑๖ โรงพยาบาล ทับ ๖๖ ศิลปินภูพาน ทับ ๗๔ สำนักหนังสือพิมพ์ ธงปฏิวัติ

“สหายร้อย” ได้รับมอบหมายให้รับผิดชอบงานสอนหนังสือและอบรมการเมืองให้แก่อนุชนอยู่ช่วงหนึ่ง แถบบ้านกวนบุ่น บ้านขัวสูง บ้านกกกอก  ลงทุ่งจับกบจับปู (อยู่ในรูเดียวกัน) หาอยู่หากินกับเด็ก ๆ

“ได้รับเงินจากกองป่าเป็นรายเดือน เดือนละ ๑๕ บาท พอได้ค่าสบู่ ค่าผงซักฟอก”

หลังทำงานมวลชนได้ ๕ เดือน “สหายร้อย” ถูกเรียกตัวให้เดินทางสู่ศูนย์งานภาคอีสานเหนือ เข้าสังกัดทับ ๗๔ ทำนิตยสารราย ๒ เดือน ธงปฏิวัติ

“ไม่มีชื่อเรียกตำแหน่งงานเด่นชัด เพราะทำตั้งแต่เขียนต้นฉบับไปจนช่วยกันกับสหายเก็บเล่มเย็บ สำเร็จเป็นเล่มเรียบร้อย หนา ๓๒ หน้ากระดาษฟุลสแก๊ปพับครึ่ง พิมพ์โรเนียวจำนวนครั้งละ ๕๐๐ ฉบับ ธงปฏิวัติ ส่งสู่ผู้อ่านไม่รับคืน ไม่มีค้างสต๊อก แจกจ่ายกว้างหลายจังหวัดในป่าเขาอีสานเหนือ ส่งให้ทับ (หน่วย) ละสองถึงสามฉบับ นำไปอ่านในช่วงศึกษาการเมืองตอนค่ำ ใช้งานเสร็จแล้วสหายชายแทบจะยื้อแย่งกันทีเดียว เพราะกองบรรณาธิการ ธงปฏิวัติ (หัวเดียวโด่เด่) โฆษณาน้ำลายแตกฟองว่า ธงปฏิวัติ วารสารคุณภาพโรแมนติกบนริมฝีปาก มวนยาสูบ...อร่อย”

เช่นเดียวกับ “สหายประชา” ที่เดินทางกลับเขตงาน ๓๓๓ ภูสระดอกบัว ไปอยู่หน่วยการศึกษา ซึ่งเป็นโรงเรียนการเมืองของท้องถิ่น กับทำหนังสือพิมพ์โรเนียว ประมวลข่าวสารรายงานการสู้รบ

ทำให้เขาได้ออกไปถึงสนามรบด้วย 

ไม่มีใครรู้จำนวนสมาชิกกองทัพปลดแอกประชาชนแห่งประเทศไทยแน่ชัด กองกำลังของคนในป่าเป็นเรื่องปิดลับ ไม่ได้มีการจัดทำทะเบียนบุคคลเป็นทางการ

ในปี ๒๕๑๗ มีข้อมูลประมาณการตัวเลขสมาชิกพรรคคอมมิวนิสต์ว่าอยู่ราว ๔.๖ หมื่นคน และมีประชาชนอยู่ในเขตที่ประกาศเป็นเขตปลดปล่อยแล้วราว ๓ แสนคน

การขยายตัวอย่างฉับพลันของกองทัพปลดแอกฯ ช่วงหลังเหตุการณ์ ๖ ตุลาคม ๒๕๑๙ ถึงกับทำให้เจ้าหน้าที่ซีไอเอคาดการณ์ว่าพรรคคอมมิวนิสต์จะประสบชัยชนะภายใน ๕ ปี ขณะที่ดอกเตอร์ป๋วย อึ๊งภากรณ์ เชื่อว่าจะใช้เวลาเพียง ๓ ปีเท่านั้น

แต่แล้วขบวนการปฏิวัติกลับแตกสลาย พรรคคอมมิวนิสต์เป็นฝ่ายพ่ายแพ้ ความหวังที่จะปฏิวัติยึดอำนาจรัฐเปลี่ยนแปลงการปกครองด้วยกองกำลังติดอาวุธจบสิ้นไป

ยุทธการปราบคอมมิวนิสต์บนภูพานทำอะไรกองทัพปลดแอกฯ ได้ไม่มาก แต่ในที่สุดกองกำลังฝ่ายป่าก็แตกพ่ายสลายลง

ทหารกองทัพปลดแอกฯ ทุกคนเล่าคล้าย ๆ กันว่า มูลเหตุแห่งความปราชัยเกิดจากปัจจัยภายในและภายนอก มากกว่าการจนมุมต่อกองกำลังของรัฐ

รอยร้าวเค้าความขัดแย้งเริ่มปรากฏตั้งช่วงปีแรก ๆ ของการทะลักเข้าสู่ป่าเขาของนักศึกษาปัญญาชนหลังเหตุการณ์ ๖ ตุลาคม ๒๕๑๙  นักศึกษากลุ่มแรกออกจากป่าเมื่อต้นปี ๒๕๒๒

ประยงค์ มูลสาร หรือ “สหายยศ” ที่ร่วมอยู่ในกระแสความขัดแย้งในเขตงานภูพานมาโดยตลอด เล่าถึงเรื่องนี้ว่า “ผู้นำคนเก่า ๆ ยืนยันนโยบายป่าล้อมเมือง ตามแนวทางว่าสภาพสังคมไทยเป็นกึ่งเมืองขึ้นกึ่งศักดินา ส่วนคนหนุ่มสาวเห็นว่าการปฏิวัติไทยต้องใช้ทุกรูปแบบที่เป็นไปได้ เนื่องจากวิเคราะห์ว่าไทยเป็นสังคมทุนนิยมกึ่งเมืองขึ้น พอวิเคราะห์สภาพสังคมว่าเป็นแบบนี้ การวิเคราะห์ยุทธศาสตร์ก็ต้องคิดใหม่ เกิดขัดแย้งกัน”

ภายในพรรคคอมมิวนิสต์ไทยคุกรุ่นความขัดแย้ง ขณะที่เครือข่ายคอมมิวนิสต์สากลก็เกิดความแตกแยก พรรคคอมมิวนิสต์จีนขัดกับโซเวียตมาตั้งแต่หลังสิ้นยุคสตาลิน ต่อมาต้นปี ๒๕๒๒ เวียดนามบุกยึดกรุงพนมเปญของกัมพูชาโดย
ได้รับการหนุนหลังจากโซเวียต  จีนเคลื่อนกำลังเข้าโจมตีชายแดนเวียดนามตอนเหนือทำ “สงครามสั่งสอน” ที่รุกรานกัมพูชา

ปัญหาระหว่างคอมมิวนิสต์ในอินโดจีนได้ส่งผลต่อเนื่องถึงขบวนการปฏิวัติไทยด้วย

พรรคคอมมิวนิสต์ลาวซึ่งสนับสนุนเวียดนามเห็นว่า พรรคคอมมิวนิสต์ไทยเป็นสายจีน จึงตัดความช่วยเหลือทุกด้าน ขับไล่พลพรรค พคท. ออกจากลาว ไม่ให้ที่พักพิง และปิดพรมแดนไม่ให้ใช้เส้นทางที่เคยผ่านเข้าออกจีน

ขณะเดียวกันทางการจีนก็เข้าเจรจากับรัฐบาลขอใช้ไทยเป็นทางผ่าน ส่งอาวุธให้เขมรแดงรบกับเวียดนาม โดยเสนอให้วิทยุเสียงประชาชนแห่งประเทศไทย (สปท.) ที่ตั้งอยู่ที่เมืองคุนหมิง สาธารณรัฐประชาชนจีน งดโจมตีรัฐบาลไทย ซึ่งในที่สุด พคท. ได้ตัดสินใจยุติการออกอากาศไปเอง

การถูกลดทอนความช่วยเหลือด้านต่าง ๆ สร้างความยากลำบากให้แก่ขบวนการปฏิวัติในป่าเขา

ขณะที่ภายในประเทศ รัฐบาลสมัยพลเอก เปรม ติณสูลานนท์ ได้ออกนโยบาย ๖๖/๒๓ เมื่อวันที่ ๒๓ เมษายน ๒๕๒๓ ใช้การเมืองนำการทหาร เอาชนะคอมมิวนิสต์ให้ได้อย่างเด็ดขาดรวดเร็วด้วยการรุกทางการเมือง แก้ปัญหา “ความคับแค้นทางจิตใจ ความยากไร้ทางวัตถุ”มอบหมายให้พลตรี ชวลิต ยงใจยุทธ (ยศขณะนั้น) เป็นผู้ติดต่อเจรจากับผู้นำคอมมิวนิสต์ในเขตงานต่าง ๆ ให้กลับใจวางอาวุธเข้ามอบตัวโดยไม่มีความผิด ทั้งจะให้ความช่วยเหลือเรื่องที่อยู่และที่ทำกิน

“กองทัพภาคที่ ๒ ใช้เครื่องบินมาบินวนเหนือเขตป่าภูพานที่พวกเราอยู่ ทั้งหว่านใบปลิว ทั้งกระจายเสียง บอกว่าพวกท่านไม่ใช่ผู้ก่อการร้ายคอมมิวนิสต์ แต่เป็นผู้รักชาติ และยัง
เน้นมาถึงพวกเรานักศึกษาที่เข้าป่ามาหลัง ๖ ตุลาฯ บอกว่านักศึกษาเป็นผู้รักชาติ เป็นอนาคตของชาติ ให้กลับมาช่วยกันสร้างชาติ ที่ผ่านมาเป็นความผิดของพวกเผด็จการขวาจัด ใส่ร้ายป้ายสีพวกท่าน นี่ เขาโฆษณากล่อมใจเราขนาดหนัก หัวใจเราก็ชักจะอ่อนลงบ้างละ”

“สหายร้อย” บรรยายภาพท้องฟ้าเหนือเขตป่าภูพานก่อนเข้าสู่ยุค “วิกฤตศรัทธา”

สถานการณ์สั่นคลอนทั้งจากปัจจัยภายในและภายนอกประเทศ เสริมกำลังกันจนเกิดปรากฏการณ์คนป่าคืนเมือง ที่เรียกกันในยุคนั้นว่า “ป่าแตก”

สมรภูมิคลายความดุเดือดลง การปะทะทั่วประเทศที่เคยหนักหน่วงถึง ๒,๗๗๒ ครั้งในปี ๒๕๒๒ ลดลงเหลือ ๑,๘๙๑ ครั้งในปี ๒๕๒๓

ล่วงถึงปี ๒๕๒๔ มีผู้เข้ามอบตัว ๒๖,๑๙๐ คน ทำให้พลพรรคในแต่ละพื้นที่ลดจำนวนลงอย่างรวดเร็ว เขตงานย่อยค่อย ๆ ยุบเลิกหรือไปร่วมกับเขตที่เข้มแข็งกว่า พรรคคอมมิวนิสต์ฯ อ่อนกำลังลงมากนับแต่นั้น

พคท. พยายามแก้เกมด้วยการจัดสมัชชา ๔ 

แต่การประชุมสมัชชาผู้แทนพรรคทั่วประเทศครั้งนั้นกลายเป็นจุดแตกหักที่นำไปสู่การล่มสลายของพรรคคอมมิวนิสต์แห่งประเทศไทย คู่ปรปักษ์ที่เคยเป็นที่หวาดหวั่นของรัฐมากที่สุด

“สุนทรพจน์พลเอก อาทิตย์ กำลังเอก วันรับมอบตัวผู้ร่วมพัฒนาชาติไทย เมื่อวันที่ ๑ ธันวาคม ๒๕๒๕ เขียนได้ดีมาก ทุกคนเป็นผู้ชนะหมด” 

“สหายประชา” ย้อนถึงวันคืนเมืองของเขา

“แพ้น่ะครับ จะอ้างยังไงก็ตาม ปฏิวัติล้มระบบไม่ได้ก็คือแพ้ความพ่ายแพ้นี้แลกด้วยชีวิตสหายมากมาย”

“สหายยศ” สรุปการต่อสู้ของขบวนการปฏิวัติในสงครามประชาชน

“รู้สึกว่าแพ้ ถ้าชนะต้องถือธงออกมา ธงแห่งชัย อันนี้ไม่มีอะไร”

“สหายตั้ง” หรือ ชม แสนมิตร นักปฏิวัติยุคแรกที่บ้านนาบัวพูดถึงการต่อสู้ที่ยาวนาน

การปฏิวัติยึดอำนาจรัฐล้มเหลว แต่หลายคนยอมรับว่ากองทัพปลดแอกฯ ประสบความสำเร็จด้านแนวรบวัฒนธรรม

ดังที่ เกษียร เตชะพีระ อดีตนักศึกษาคนหนึ่งที่เข้าร่วมกองทัพปลดแอกฯ บอกว่า

“ไม่ว่าจะรับหรือไม่ จะชอบหรือไม่ เพลงปฏิวัติเป็นส่วนหนึ่งของมรดกไทย พูดให้แม่นยำยิ่งขึ้น เป็นทรัพยากรทางวัฒนธรรมสำหรับการต่อต้านทางสังคมและการเมืองที่ชนชาวไทย คนเล็กคนน้อยด้อยอำนาจรุ่นหลัง สามารถหันมาขุดค้นล้วงหยิบ”

และให้นิยามศิลปินในหน่วยศิลป์ใต้ร่มเงาธงแดงว่าเป็น “นักการเมืองวัฒนธรรม” ที่มีความสามารถในการทำทฤษฎีให้เป็นกลอน ทำให้ขบวนการคอมมิวนิสต์ไทย “น่าจะเป็นการปฏิวัติที่ถูกทำให้เป็นกลอนและถูกขับร้องเป็นเพลงมากที่สุดในโลก”

“ถั่งโถมโหมแรงไฟ” ของวงคาราวาน เป็นเพลงแรก ๆ ของการนำหลักทฤษฎีการปฏิวัติมาใส่ทำนองร้องเป็นเพลง (ปฏิวัติ) ตามที่ สุรชัย จันทิมาธร ผู้แต่งเป็นคนยืนยันเรื่องนี้เอง

ส่วนเพลงจากป่าที่เป็นที่รู้จักกว้างขวางมากที่สุดและยังถือเป็นเพลงอมตะตลอดกาลของเมืองไทย น่าจะได้แก่เพลง “เดือนเพ็ญ” หรือชื่อเดิมที่ “สหายไฟ” อัศนี พลจันทร ประพันธ์ไว้ชื่อ “คิดถึงบ้าน” ที่เขียนไว้ตั้งแต่ปี ๒๕๐๒ แต่ยังไม่ได้เผยแพร่ อาจเพราะเนื้อหาที่สะท้อนอารมณ์ถวิลหาของคนที่พลัดพรากจากบ้านเกิดเมืองนอน ไม่สอดคล้องกับแนวทางปฏิวัติของพรรคที่ต้องปลุกเร้าให้ฮึกเหิม กระทั่ง สุรชัย จันทิมาธร ได้ยินหลานสาวผู้แต่งนำมาร้อง เขาจึงได้นำมาร้องต่อในเมือง จนเป็นเพลงที่โด่งดังและได้รับความนิยมกันอย่างกว้างขวาง

แต่เพลงป่ายังมีมาก บางส่วนเงียบหายไปตามยุคสมัย แต่อีกมากได้รับการปรับเปลี่ยนดัดแปลงขับขานกันต่อมา จนบางทีคนไม่รู้ว่าต้นฉบับเป็นเพลงปฏิวัติจากป่าเขา

ฉันเกิดอยู่แดนอีสาน ถิ่นกันดารที่เขาดูหมิ่นดูแคลนจากไกลไปหากินต่างแดน ก็อาลัยแสนเมื่อจำต้องพรากบ้านมา...

ช่วงต้นของเพลง “ฉันเกิดอยู่แดนอีสาน” แต่งและร้องโดย “สหายเยาวภา” ซึ่งต่อมาถูกใช้เป็นท่อนต้นของเพลง “ตังเก”

เพลง “ความแค้นของแม่” ของวงคาราวาน (ในเขตป่า) กลายมาเป็นเพลง “แม่” ของวงแฮมเมอร์

รวมทั้งเพลง “บินหลา” ที่ วิสา คัญทัพ ผู้แต่งเพลงนี้ บันทึกไว้ใน “เพลงป่า เพลงเมือง เพลงปฏิวัติ”

“โดยที่เป็นทำนองเพลงภาคใต้ ทำให้ผมพยายามนึกถึงอะไรที่เป็นความหมายหรือสัญลักษณ์ที่สะท้อนภาพความเป็นภาคใต้ที่แจ่มชัด ผมนึกถึงนามปากกา ‘บินหลา นาตรัง’ ของ
จิระนันท์ พิตรปรีชา ที่ใช้เขียนบทกวีออกอากาศทางสถานีวิทยุเสียงประชาชนแห่งประเทศไทย...ผมนึกถึงการโบยบิน นึกถึงต้นยางยืนทะนง ความคิดพรายเพริดบรรเจิดศิลป์ แล้วก็ได้เนื้อหาจากเหตุการณ์ล้อมปราบพี่น้องชาวใต้โดยรัฐบาลไทย...ต้องเขียนปลุกเร้าให้กำลังใจประชาชนชาวใต้ลุกขึ้นจับปืนยืนทะนง”

ในสมุดบันทึกเพลงของ อดิษร เพียงเกษ หรืออดีต “สหายศรชัย” ระบุว่าเพลง “บินหลา” บันทึกเสียงเมื่อวันที่ ๑๖ กรกฎาคม ๒๕๒๐ ออกอากาศทางวิทยุ สปท. ๒ สิงหาคม ๒๕๒๐  ช่วงนั้นกลุ่มศิลปินนักดนตรีเพื่อชีวิตที่เข้าป่ารวมตัวกันอยู่ที่หน่วยศิลป์ สำนัก A30 ในเขตลาว

“ศิลา โคมฉาย” เล่าบรรยากาศการสร้างวงดนตรีในเขตป่าเขา จากประสบการณ์ที่เขามีส่วนร่วมอยู่ด้วย

“ประชาชนมาถาม ไปสู้ได้อะไร”

ชม แสนมิตร ถ่ายทอดเสียงถามไถ่ในวันที่ “สหายตั้ง” กลับจากป่าในฐานะผู้ร่วมพัฒนาชาติไทย

“มันก็ได้เยอะอยู่ ได้การพัฒนา เพราะการต่อสู้ การพัฒนาจึงเข้ามา แต่ก่อนไม่เคยมีหมอมีโรงพยาบาล จนใครคนหนึ่ง
มาจากทางทิศไหนไม่รู้ มาพูดเรื่องการกดขี่ขูดรีด คนที่เอารัดเอาเปรียบทางการเมือง  มันคุมเรามานานแล้ว ถ้าเราไม่สู้ มันก็คุมเราอยู่อย่างนั้น  แต่พอมีการต่อสู้ การพัฒนาต่าง ๆ ถึงเข้ามา ถ้าเราไม่สู้จะให้เกิดเองมันไม่มี”

คล้าย ๆ กับ “สหายวิพากษ์” ชาวบ้านโพนสว่าง ที่ใช้ชีวิตอยู่กับกองป่าภูพาน ๑๗ ปี เล่าว่า

“ตอนมอบตัว เขาถามว่าได้อะไร บางคนบอกได้ถนน เขาอาจพูดเล่น ๆ แต่มันเป็นอย่างนั้นจริง ๆ แต่ก่อนแถวนี้ถนนไม่มี ร้านค้าความสะดวกก็เพิ่งมีขึ้นตอนทหารมา”

เขาสะท้อนภาพง่าย ๆ แบบผิวเผินที่ใครก็มองเห็นได้ แต่ในแง่ลึก ๆ เขามองว่าได้รับบทเรียนด้วยกันทั้งสองฝ่าย

“ด้านหนึ่งก็ได้ความรู้ความเข้าใจในสิ่งต่าง ๆ ตอนมีความหวังก็สร้างกำลังใจให้ผู้ทุกข์ยาก”

ป่าเขาคืนสู่ความสงบหลังจากสถานการณ์สู้รบจบลงไป ประวัติศาสตร์ที่เป็นเรื่องราวเชิงนามธรรมก็คล้ายจะลบเลือนไปด้วย อดีตสหายชาวดงหลวงกลุ่มหนึ่งพยายามจะเปลี่ยนนามธรรมนั้นให้คงอยู่อย่างเป็นรูปธรรม

“ตอนนี้ผมเป็นประธานสร้างศาลาประวัติศาสตร์ที่ลานพ่อกูด ตอนนี้เพิ่งมีแค่กองหินเหมือนเจดีย์ แต่ตามแนวคิดว่าจะมีข้อมูลไว้ให้คนรุ่นหลังได้ศึกษา”

วันดี วงศ์กะโซ่ หรือ “สหายสุทัศน์” ชาวดงหลวง ชี้ไปทางพลาญหินริมเทือกเขา 

ในอดีตตรงนั้นเป็นเสมือนประตูขึ้นสู่ภูเขา เป็นจุดนัดพบระหว่างกองป่ากับมวลชนจากเมืองเพื่อผ่านไปสู่ผาซัน วังเดือนห้า ห้วยขี้หมู ห้วยหินลับ ห้วยไร่ หลุบอีเลิด ฝั่งแดง เข้าสู่ศูนย์กลางฐานที่มั่นภูพาน

“ให้จุดที่มีเลือดเปื้อนดงหลวงมาแล้วนี้ สามารถสอนคนรุ่นหลังให้รู้ว่า ถ้าคุณใช้ความรุนแรง อะไรจะเกิดขึ้นในบ้านเมืองนี้ เราทุกคนน่าจะเรียนรู้จากตรงนี้ให้มาก”

หลังจากกองป่าสลายตัว ชายป่าที่เคยเป็นฐานที่มั่นเขตงานการปฏิวัติกลายเป็นเรือกสวน ทุ่งไร่ ผืนนา ป่าชุมชน หมู่บ้าน สถานที่ท่องเที่ยว ถนนตัดใหม่ และสะพาน ส่วนที่เป็นเทือกเขาได้รับการประกาศเป็นอุทยานแห่งชาติ แต่พื้นที่ประวัติศาสตร์ประชาชนไม่มีหลักหมาย ไม่เป็นที่รู้จัก หรือได้รับความสนใจให้ความสำคัญ

ในช่วงหลังอดีตสหายในเขตงานต่าง ๆ จึงพยายามปักหลักหมายไว้เป็นความทรงจำร่วมของผู้ผ่านเหตุการณ์ด้วยกันมา และเป็นอนุสรณ์ทางประวัติศาสตร์ประชาชนของผู้คนทั้งสังคม

การเดินทางสู่ภูพานย้อนรอยสหายกองทัพปลดแอกช่วงต้นเดือนพฤษภาคม ๒๕๖๔ มีญาติสหายร่วมขบวนมาด้วย เขาได้รับการแนะนำอย่างให้เกียรติในฐานะ “ญาติวีรชน” เขาเดินทางไกลหลายร้อยกิโลเมตรมาเพื่อติดตามกระดูกของคน
ในครอบครัว

“แถวบ้านขัวสูง กองป่าเรียกบ้านขอน เป็นเขตทับสิงห์ มีสหายเราเสียสละสองคน” 

ประยงค์ มูลสาร หรืออดีต “สหายยศ” เล่าเหตุการณ์ที่บ้านขัวสูง 

“‘สหายฟ้าใหม่’ เป็นหมอ ลงมารักษาคนไข้ในหมู่บ้านแล้วถูกยิงเสียชีวิต กับอีกคน ‘สหายน้อย ดาวเหนือ’”

“กระดูก ‘สหายฟ้าใหม่’ อยู่ในสถูปนี้”

“สหายขจัด” ชี้ไปที่อนุสรณ์สถานสันติภาพภูพาน ริมทางระหว่างสายเขาวง-ดงหลวง อนุสรณ์สถานทหารป่าแห่งแรกของประเทศไทย สร้างเมื่อปี ๒๕๓๗

“กระดูกสหายน้อยอยู่ในนี้ไหม” ญาติถามถึงอัฐิของคนที่ตามหา

“ยังหาไม่เจอ” สหายอาวุโสที่นำกองป่าภูพานมาตั้งแต่เริ่มก่อตั้งจนถึงวันป่าแตก และเป็นหัวเรี่ยวหัวแรงคนสำคัญในการสร้างอนุสรณ์สถานแห่งนี้ตอบอย่างจนใจ

“ใครรู้ที่ฝัง” สหายยศช่วยสืบ

“มีสามคน ‘สหายสายัณห์’ เสียแล้ว ‘สหายธงแดง’ ชราติดเตียง ไปไหนไม่ได้แล้ว กับอีกคนคือ ‘สหายร้อย’”

“ตอนนี้สหายร้อยลี้ภัยการเมืองอยู่แดนไกล”

สหายคนไกลที่ถูกอ้างถึง เคยบันทึกเรื่องของ “น้อย ดาวเหนือ” ว่า

วัฏจักรของสังคมอาจหมุนวนเวียนซ้ำ มีรัฐประหาร มีการต่อสู้ มีคนรุ่นใหม่ลุกขึ้นมาเรียกร้องการปลดแอก ประวัติศาสตร์สงครามประชาชนของพรรคคอมมิวนิสต์แห่งประเทศไทยอาจเป็นหลักหมายทางนามธรรมที่จะเตือนคนรุ่นหลังว่าปัญหาความขัดแย้งไม่อาจยุติได้ด้วยความรุนแรง 

อดีตสหายหญิงเขตงานภูซางมองการ “ปลดแอก” ที่คนหนุ่มสาวยุคนี้ใช้เป็นเป้าหมายในการต่อสู้อีกครั้งว่า

“ปลดแอกมีความหมายของการปฏิวัติ การเปลี่ยนแปลงโครงสร้าง ซึ่งไม่จำเป็นต้องเป็นแนวคิดคอมมิวนิสต์  ปลดแอกที่มากดให้คนทุกข์ยากเดือดร้อน ตอนนี้เขาก็คงตีความอย่างนี้ ความเลวร้ายที่กดสังคมเราอยู่ คนหนุ่มสาวปัจจุบันก็มีอุดมการณ์ ศรัทธา ความเชื่อมั่นของเขา มีความกล้าหาญมุ่งมั่นที่ต้องถือว่าน่าเคารพ เสี่ยงเป็นเสี่ยงตายไม่แพ้กัน เหมือนเราที่เคยบ้าบิ่น เสี่ยงเป็นเสี่ยงตาย เพราะเชื่อมั่นว่าเราทำในสิ่งที่ถูก เหมาเปรียบว่าเยาวชนเหมือนดวงตะวันยามเช้า กำลังจะรุ่งโรจน์ ต้องใช้ให้เต็มที่”

ขณะที่ในพื้นที่ก็ยังมีความพยายามปักหมุดหมายบนพื้นที่ทางประวัติศาสตร์ประชาชนกันต่อไป

บนที่ราบรายรอบภูที่แปรเป็นทุ่งไร่บ้านเรือน และบนภูกลายเป็นเขตป่าอนุรักษ์ของรัฐ 

“ผมมีแค่จินตนาการว่าถ้าเรื่องราวมีคนสนใจ สถานที่ในประวัติศาสตร์ประชาชนจะเป็นที่ท่องเที่ยวได้ ตอนนี้เราไม่เห็นร่องรอย เพราะมันเลือนไปหมด แต่ถ้าเราค้นหาความจริงได้ ให้เห็นร่องรอยประกอบความเป็นจริง คนสนใจประวัติศาสตร์ก็ตามดูได้”

ความใฝ่ฝันในวันนี้ของอดีตหมอหนุ่มจบใหม่มาดำรงตำแหน่งผู้อำนวยการโรงพยาบาลดงหลวงนับสิบปี ในยุคหลังจากป่าแตกแล้ว

เขาได้สัมผัสคลุกคลีอยู่กับผู้คนในตำนานประชาชนดงหลวง นับตั้งแต่ยุคที่ไม่มีใครอยากพูดถึงเรื่องในป่า จนถึงวันที่เจ้าของเรื่องราวรู้สึกภาคภูมิใจ อยากเล่า และมีคนอยากฟัง เพียงแต่ยังไม่มีใครเอามาวางในที่สาธารณะ เขาจึงเริ่มลงแรงรับหน้าที่นั้น

แต่ในวันนี้พื้นที่ประวัติศาสตร์ประชาชนเกือบทั้งหมดอยู่ในเขตอุทยานแห่งชาติ เอกชนหรือองค์กรท้องถิ่นไม่สามารถเข้าไปทำอะไรได้ตามอำเภอใจ การท่องเที่ยวเชิงประวัติศาสตร์จึงเป็นจุดบรรจบที่ไปด้วยกันได้มากที่สุด

เป็นที่ท่องเที่ยวที่ให้ความหมายเชิงลึกด้วย

“เป็นเชิงสัญลักษณ์ว่าถ้าประเทศเรามีความขัดแย้ง การทะเลาะรบราไม่มีอะไรดีขึ้น สุดท้ายก็ต้องมาจับมือกัน”
...
ร่องรอยลบลืมไปมากแล้ว เรื่องราวก็มีแต่จะเลือนหาย หากไม่ได้รับการบันทึกสืบสานไว้

ถ้าจะถามว่าบาดแผลและรอยร้าวระหว่างผู้คนเมื่อครั้งเก่าก่อนจะรื้อฟื้นจดจำกันไปไย

ก็เพื่อเป็นหลักหมายให้ระลึกถึงและเตือนใจว่า บ้านเมืองของเราผ่านวิกฤตการณ์สังคมการเมืองกันมาอย่างไรในยามยาก