ขณะที่พวกเรากำลังปิดเล่มนิตยสารสารคดี ฉบับนี้ ตัวเลขผู้ติดเชื้อโควิด-๑๙ กำลังพุ่งขึ้นถึงระดับหมื่นคน และเสียชีวิตเป็นตัวเลขสามหลัก ท่ามกลางเสียงสะท้อนของผู้คนที่กำลังตั้งคำถามถึงความล้มเหลวในการจัดการของรัฐบาล

อดัม คาชาร์สกี (Adam Kucharski, ออกเสียง คาชาร์สกี ตามสำเนียงโปแลนด์) ผู้เขียนหนังสือ The Rules of Contagion (ฉบับแปลเป็นภาษาไทยชื่อ ระเบียบแห่งการระบาด, จัดพิมพ์โดยสำนักพิมพ์ Being ปี ๒๕๖๓) อธิบายโมเดลการระบาดด้วยค่าหนึ่งที่ตอนนี้คนไทยน่าจะคุ้นเคยกันดีจากการติดตามข่าวโควิด-๑๙ มาปีกว่า นั่นคือ R ซึ่งมาจากคำว่า reproduction number

R คือตัวเลขค่าเฉลี่ยที่ผู้ติดเชื้อคนหนึ่งจะสามารถแพร่ไปให้ผู้อื่นติดเชื้อเป็นจำนวนกี่คน

ถ้า R เท่ากับ ๑ ก็หมายความว่า ผู้ติดเชื้อ ๑ คนจะแพร่ไปให้คนติดเพิ่ม ๑ คน แสดงว่าการระบาดจะไม่ขยายวง ถ้า R น้อยกว่า ๑ ผู้ติดเชื้อมากกว่า ๑ คนจึงจะแพร่ให้คนติดเพิ่มอีก ๑ คน แบบนี้การระบาดจะค่อย ๆ หยุดลง

ถ้า R มากกว่า ๑ ผู้ติดเชื้อ ๑ คนแพร่ไปให้คนติดเชื้อได้มากกว่า ๑ คน แสดงว่าการระบาดจะขยายวงกว้าง ลองคิดถึงค่า R เท่ากับ ๒ การติดเชื้อก็จะยกกำลังสองทันทีจาก ๑ เป็น ๒ เป็น ๔ เป็น ๘ ...คือจาก ๑ เป็น ๘ ภายในแค่สามรุ่นของการระบาด

คาชาร์สกียังอธิบายถึงกลไกที่ส่งผลต่อค่า R ว่าประกอบด้วยสี่อย่าง

D-duration คือระยะเวลาที่สามารถแพร่เชื้อ ยกตัวอย่างโควิด-๑๙ มีช่วงเวลาแพร่เชื้อเฉลี่ย ๆ ราว ๑๔ วัน ยิ่งระยะเวลาแพร่เชื้อนานก็ยิ่งมีโอกาสระบาดสูง บางครั้งก็ขึ้นกับระยะเวลากว่าที่โรคจะแสดงออก ทำให้คนไม่ทันรู้ตัวและแพร่เชื้อไปแล้ว

O-opportunities คือโอกาสของการแพร่เชื้อ เช่น การเข้าไปอยู่ในห้องที่อากาศไม่ถ่ายเท การนั่งกินข้าวด้วยกัน

T-transmission probability คือความน่าจะเป็นของการสัมผัสเชื้อ หรือวิธีที่เชื้อจะเข้าสู่ร่างกาย เช่น การสัมผัสสารคัดหลั่งที่มีเชื้อในกรณีโควิด-๑๙ หรือการดื่มน้ำที่มีเชื้ออย่างอหิวาตกโรค

S-susceptibility คือความอ่อนไหวต่อการติดเชื้อ ซึ่งวัดเป็นจำนวนผู้ติดเชื้อได้ บางคนได้รับเชื้อก็อาจไม่ป่วย เพราะร่างกายมีภูมิต้านทานที่ดี หรือฉีดวัคซีนป้องกันแล้ว  ขณะที่อีกคนติดง่ายมาก แม้จะได้รับเชื้อจำนวนน้อย

สี่ตัวนี้จำง่าย ๆ ว่า DOTS  การจะควบคุมโรคระบาดให้อยู่หมัดก็ด้วยการหาความรู้ความเข้าใจในตัวโรค เพื่อมาบริหารจัดการ DOTS อย่างถูกต้องให้ R ต่ำกว่า ๑ เช่นกรณีโควิด-๑๙  มาตรการ social distancing จะช่วยลดค่า O การใส่หน้ากาก ล้างมือบ่อย ๆ งดการสัมผัสถึงกัน ช่วยลดค่า T  และการฉีดวัคซีนจะช่วยลดค่า S ซึ่งกำลังเป็นตัวแปรสำคัญที่สุดของบ้านเรา

แต่ในทางปฏิบัติไม่ใช่เรื่องง่าย เชื้อโรคมีวิวัฒนาการตลอดเวลา อย่างสายพันธุ์เดลตาที่ทำเราสะบักสะบอมในคลื่นการระบาดที่รุนแรงที่สุดขณะนี้

นอกจากการระบาดของเชื้อโรค คาชาร์สกียังยกตัวอย่างการระบาดในแวดวงอื่น ๆ เช่น เหตุความรุนแรงการกราดยิงเด็กในโรงเรียนในสหรัฐอเมริกา ซึ่ง R ต่ำกว่า ๑  มีการระบาดในวงจำกัดและจบลงใน ๑ เดือน งานวิจัยด้านควอนตัมคอมพิวเตอร์ ซึ่ง R มากกว่า ๑ มีการอ้างอิงถึงกันเป็นปี รวมถึงกรณีฟองสบู่แตกใน bitcoin  มีมหรือคอนเทนต์ในโซเชียลมีเดียที่แพร่ระบาดอย่างการท้าเล่นไอซ์บักเกต ฯลฯ ก็มีรูปแบบการระบาดที่อธิบายได้ด้วย DOTS

ตอนนี้นอกจากโควิด-๑๙ ยังมีการระบาดที่ขยายวงในสังคมไทยที่รัฐบาลต้องเผชิญ คือความคิดเห็นว่ารัฐบาลล้มเหลวกับการจัดการโควิด-๑๙ และไม่สมควรอยู่ต่อ

หากลองพิจารณา R ของการระบาดนี้ด้วย DOTS

D จะยาวนานต่อไปจนกว่ารัฐบาลสามารถจัดการปัญหาให้ดีขึ้น เห็นเป็นรูปธรรมที่น่าพอใจ  O มีค่าสูงตามการแพร่กระจายข่าวและความเห็นในสื่อทุกรูปแบบ  T มีค่าสูงตามกระแสข่าวการบริหารจัดการทุกอย่างที่ดูสับสนอลหม่าน ตัวเลขการเสียชีวิตที่สูงขึ้น มาตรการดูแลผู้ได้รับผลกระทบที่ไม่เพียงพอ โดยเฉพาะคำถามเกี่ยวกับความล่าช้าไม่ทันเกมและไม่โปร่งใสในการบริหารจัดการวัคซีน

ส่วน S จำนวนเสียงคนทั่วไปที่ไม่พอใจรัฐบาลซึ่งดังขึ้นเรื่อย ๆ  นอกเหนือจากกลุ่มที่ต่อต้านรัฐบาลอยู่แล้ว

การระบาดของความคิดว่ารัฐบาลล้มเหลวจะมีค่า R เป็นเท่าไร คุณผู้อ่านลองประเมิน DxOxTxS ด้วยตนเองดูครับ