ศึกษาจำเพาะแนวคิดของนักปรัชญากรีกคนสำคัญคือ โสกราติส เพลโต อริสโตเติล และนักปรัชญาการเมืองตะวันตกยุค ๑๐๐ กว่าปีก่อนอีกหลายคน  ครั้นปลายเทอม นักศึกษาทุกคนต้องทำรายงานฉบับเป้งส่งอาจารย์ผู้สอน อาจารย์ให้เราเลือกทำตามอยาก สนใจประเด็นไหนว่าตามสะดวก ดิฉันก็เอาเลย เขียนรายงานหัวข้อ “ปรัชญาความยุติธรรมจากเพลโตถึงสังข์ทอง”

นั่นทำให้ดิฉันต้องศึกษาแนวคิดของเพลโตควบคู่ไปกับการอ่าน สังข์ทอง บทพระราชนิพนธ์ของรัชกาลที่ ๒ อย่างละเอียด 

ในบทละครนอก สังข์ทอง นี้เอง เป็นครั้งแรกที่ดิฉันได้รู้จักคนป่าผัวเมียนุ่งใบไม้อยู่ป่าลึก ปรากฏในบางตอนของ สังข์ทอง  คนป่าเหล่านั้น เจ้า-ไพร่ โบราณไทย เรียกชื่อเขาว่า “ม่าเหมี่ยว”

โดยปรกติคนไทยทั่วไปรู้จัก “ม่าเหมี่ยว” ในรูป-นามของผลไม้ชนิดชมพู่ประเภทหนึ่ง มีลูกสีแดงออกม่วงเข้ม รสชาติหวานอมเปรี้ยว 

หรือถ้าเป็นเด็ก ๆ รุ่นดิฉัน เราจะรู้จัก “ม่าเหมี่ยว” เพิ่มขึ้นอีกหน่อยว่าเป็นชื่อของเด็กหญิงแก่นแก้ว ในเรื่องสั้นภาคนิทานเด็กของนักเขียน “สุมาลี” ที่เขียนเป็นตอน ๆ อยู่ใน สตรีสารภาคพิเศษ 

ส่วนชื่อ “ม่าเหมี่ยว” อันหมายถึง “แมลงปีกดำใช้ทำยา” ดังที่อาจารย์เปลื้อง ณ นคร ระบุไว้ใน พจนานุกรม ไทย-ไทย ของท่านนั้น  ดิฉันไม่เคยรับรู้มาก่อน มารู้จัก ประจักษ์ได้ ก็เมื่อพยายามเปิดหาความหมายของม่าเหมี่ยวในพจนานุกรมหลากหลายฉบับ จนไปพบข้อมูลว่าเป็นชื่อเรียกแมลงชนิดหนึ่งด้วย

ดิฉันจึงไม่ลดละ พยายามสืบค้นข้อมูลนี้ต่อ ได้พบใน พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. ๒๕๕๔ กล่าวถึงความหมายของม่าเหมี่ยวอันเกี่ยวข้องกับแมลงไว้ว่า

และใน สังข์ทอง ตอนที่ ๘ พระสังข์ตีคลี ท้าวสามนต์หัวเราะยิ้มเยาะพระสังข์ ด้วยอารมณ์ประมาณ

ส่วนใน นิราศอิเหนา ของท่านสุนทรภู่ กล่าวถึงม่าเหมี่ยว
ไว้ดังนี้

ม่าเหมี่ยวใน นิราศอิเหนา นี้ คุณพ่อของดิฉัน อาจารย์ล้อม เพ็งแก้ว เล่าให้ฟังว่า ได้อ่านมาตั้งแต่เรียนชั้น ม. ๔ (คือ ม. ๑ ในยุคปัจจุบัน) จากหนังสือในห้องสมุดโรงเรียนช่วยมิตร อำเภอควนขนุน จังหวัดพัทลุง พ่อสงสัยมากว่าม่าเหมี่ยวคือตัวอะไร กลับมาถามแม่ (ย่านวล เพ็งแก้ว) ผู้เป็นชาวนาชาวบ้านควนขนุน  ย่านวลบอกพ่อว่าม่าเหมี่ยวคือคนป่าตัวดำ หัวเข่าไม่มีลูกสะบ้า  ถ้ามันล้มลงไปจะลุกลำบาก ต้องตะกายพื้นคืบไปหาต้นไม้หรือโขดหิน ใช้มือโหนค้ำตัว ถึงจะยืนขึ้นมาได้

เรื่องเล่าของพ่อทำให้รู้ว่าชาวบ้านภาคใต้รู้จักม่าเหมี่ยวมาแล้วตั้งแต่โบราณ

แต่ที่น่าสนใจยิ่งก็คือ ใน พจนานุกรม ไทย-ไทย ของอาจารย์เปลื้อง ณ นคร ได้ให้ความหมายของม่าเหมี่ยวในฐานะของคนป่าผู้มีลักษณะเฉพาะไว้ว่า 

“ชื่อคนป่าดงพวกหนึ่ง กล่าวกันว่าเป็นพวกไม่มีสะบ้าหัวเข่า”

คนใต้คงจะจำกันมาแม่น ๆ ว่า ม่าเหมี่ยวไม่มีกระดูกสะบ้าหัวเข่า เพราะเมื่อดิฉันอ่านจากนิยามที่อาจารย์เปลื้อง ณ นคร กล่าวไว้ ดูจะตรงกับที่ย่านวลบอกพ่อล้อม เพ็งแก้วไว้ตั้งแต่ ๗๐ กว่าปีก่อน ไม่ต่างกันเลย

๑
จิตรกรรมม่าเหมี่ยวในสมุดภาพไตรภูมิ เลขที่ ๑๐/ก
ภาพจากหนังสือสมุดภาพไตรภูมิฉบับกรุงศรีอยุธยา-ฉบับกรุงธนบุรี เล่ม ๒

ดิฉันถ่ายรูปคุณทวดม่าเหมี่ยวปูนปั้นคู่นี้มาด้วยความปลาบปลื้ม เพราะไม่เคยเห็นปูนปั้นม่าเหมี่ยวที่ไหนเช่นนี้มาก่อน และเป็นม่าเหมี่ยวอยู่สูงสุดที่เคยเห็น เพราะเหมือนเหาะขึ้นไปประดับอยู่บนหน้าบันวิหาร

คราวนี้มาว่าด้วยจิตรกรรมม่าเหมี่ยวของเมืองธนบุรีกันบ้าง

ม่าเหมี่ยววัดราชสิทธาราม (ภาพที่ ๓) เป็นจิตรกรรมอายุเวลาประมาณสมัยรัชกาลที่ ๑-๒  คุณทวดม่าเหมี่ยวในภาพชุดนี้ยังไม่นุ่งใบไม้ แก้ผ้าล่อนจ้อน เดินเทิ่ง ๆ อยู่ในป่า สาวม่าเหมี่ยวเดินแบกขนุน รับภาระหนัก ส่วนหนุ่มม่าเหมี่ยวเดินหัวเราะเบิกบาน  งานหนักเป็นของผู้หญิงเลยนะนี่ ช่างบันทึกความจริงทางสังคมซ่อนไว้ชวนให้กระตุกคิด เพราะในยุคสังคมที่ไพร่ชายต้องเข้าเดือนออกเดือน ไปทำงานอยู่กับนาย งานบ้านงานจัดการในครอบครัวผู้หญิงไทยต้องทำ ต้องรับผิดชอบ วางแผนจัดการแทบทั้งหมด
 
การเขียนภาพม่าเหมี่ยวไว้ในจิตรกรรมฝาผนัง  ดิฉันมีความเห็นว่าน่าจะเป็นการแบ่งเขต บ่งชี้ให้ได้ดูได้รู้ว่า ป่าเขตที่ม่าเหมี่ยวโผล่ตัวโผล่หน้าออกมาเป็นป่าลึก เพราะในจิตรกรรมจะเขียนต้นไม้ ป่า ภูเขาไว้มาก ดูยากว่าเขตไหนป่าลึกเขตไหนป่าโปร่ง  หากป่าใดในจิตรกรรมมีม่าเหมี่ยวโผล่มา ที่ตรงนั้นย่อมเป็นป่าลึก ลึกลับ ยากจะเข้าถึง มีเพียงม่าเหมี่ยวและพวกสัตว์หิมพานต์เท่านั้นสามารถอยู่อาศัยในป่าดิบดงลึกขนาดนั้นได้

ม่าเหมี่ยวยุคถัดมา คือม่าเหมี่ยววัดดาวดึงษาราม จิตรกรรมฝาผนังโบสถ์วัดนี้เป็นเรื่องพระมโหสถ ฝีมือหลวงเสนีย์บริรักษ์ ครูคงแป๊ะ จิตรกรเชื้อสายจีนสมัยรัชกาลที่ ๓ ม่าเหมี่ยวของครูคงแป๊ะทั้งคู่นุ่งใบไม้ ดูแล้วยังไม่มีสะบ้าหัวเข่า ยืนขาเหยียดตรงอ้อร้อคุยกันอยู่บนโขดหิน

ถัดมาคือม่าเหมี่ยววัดกำแพงบางจาก ริมคลองบางหลวง (คลองชักพระ) ธนบุรี ราวปลายรัชกาลที่ ๓ ถึงต้นรัชกาลที่ ๔ หนุ่มสาวม่าเหมี่ยวนุ่งใบไม้ เห็นชัดว่าใบเบ้อเริ่ม คล้าย ๆ พวกใบพลวง ใบสัก  ภาพเขียนม่าเหมี่ยววัดกำแพงหลุดล่อน เหลือไม่ครบหัว ไม่ครบตัว เห็นนมยานเป็นร่องรอยว่านี้คือม่าเหมี่ยวสาวยืนเคียงม่าเหมี่ยวหนุ่ม

ในจิตรกรรมสมัยรัชกาลที่ ๓ นี้ยังมีภาพม่าเหมี่ยวอยู่อีกที่วัดทองธรรมชาติ ริมน้ำเจ้าพระยา แถบคลองสาน ฝั่งธนบุรี พุทธสถานแห่งนี้เป็นวัดสำคัญมาตั้งแต่ดั้งเดิมก่อนตั้งกรุงรัตนโกสินทร์ ได้รับการบูรณะขึ้นมาในสมัยรัชกาลที่ ๑ แล้วได้รับการบูรณะครั้งใหญ่ มีการเขียนจิตรกรรมขึ้นใหม่ในสมัยรัชกาลที่ ๓ เป็นภาพพุทธประวัติอันมีที่มาจากปฐมสมโพธิกถา ซึ่งในภาพชุดนี้ก็ได้มีหนุ่มม่าเหมี่ยวฉุดมือสาวม่าเหมี่ยวที่ล้มนอนตะแคงเค้เก้อยู่ในป่าริมโขดเขาข้างบึงบัว

สองม่าเหมี่ยววัดทองธรรมชาติดึงลากทุลักทุเลยามล้ม ลุกด้วยตัวเองลำบาก เพราะในภาพปรากฏชัดว่าม่าเหมี่ยวทั้งคู่ไม่มีลูกสะบ้า

ถัดจากวัดทองธรรมชาติไปไม่ไกล คือวัดทองนพคุณที่มีจิตรกรรมงามเขียนไว้เป็นฝีมือครูช่างสมัยรัชกาลที่ ๔ ท่านอาจารย์ น. ณ ปากน้ำ กล่าวว่าของดีในพระอุโบสถคือภาพเขียนบนผนังทั้งสี่ด้านนี้ ท่านสมภารวัดชื่อพระครูกสิณสังวร ผู้เป็นศิษย์ของขรัวอินโข่ง เขียนภาพทั้งหมดนี้ไว้ มีการจัดภาพและใช้สีงามแปลกตามาก

ในมุมเล็ก ๆ แทบจะลับตา พ่อ แม่ ลูก ม่าเหมี่ยววัดทองนพคุณก็ใช้ชีวิตเรื่อย ๆ อยู่ในดงป่า คนแม่ถือผลไม้หรือช่อดอกไม้อะไรสักอย่าง กำลังชี้ให้ลูกม่าเหมี่ยวหันไปดูพ่อม่าเหมี่ยวที่ยืนเกาะยืนดันโขดหินอยู่ไม่ห่าง  เป็นครอบครัวม่าเหมี่ยวที่อยู่กันไป ทำสิ่งชอบ ๆ ไป ในขณะที่โลกรอบ ๆ ตัว พวกเขาในภาพชุดเดียวกันก็อลเวงกันไป พวกเขายังคงใช้ชีวิตในป่าลึก...ที่มุมภาพมาอย่างเงียบเชียบจนถึงบัดนี้

วัดฝั่งธนฯ ยังมีม่าเหมี่ยวภาพเด็ดมาก ๆ อยู่ที่โบสถ์วัดนายโรง (ภาพที่ ๔) แทรกอยู่ในจิตรกรรมทศชาติชาดก อายุเวลาประมาณสมัยรัชกาลที่ ๔ เป็นภาพครอบครัวม่าเหมี่ยวมากันครบทั้งพ่อ-แม่-ลูก  พ่อแม่ม่าเหมี่ยวแบกแตงโมมาคนละลูก เป็นแตงโมลักษณะเดียวกับที่ดิฉันเคยกินตอนเด็ก ๆ คือลูกโตรี เปลือกสีเขียวอ่อน มีลายยาวเป็นเส้น ผ่าเข้าไปเนื้อแดงก่ำ เม็ดโตสีน้ำตาลเข้มออกดำ

ตอนถ่ายภาพม่าเหมี่ยววัดนายโรงมานั้น ดิฉันมองไม่ค่อยเห็นรายละเอียดอะไรมากนัก เพราะในโบสถ์วัดนายโรงแสงสลัวมัวซัวมาก เพียงแต่แปลกใจ...พ่อม่าเหมี่ยวซึ่งกำลังและเล็มแตงโมอย่างเพลินอารมณ์ ไยต้องเอามือปิดตาลูกน้อยม่าเหมี่ยวไว้ให้มิดชิดด้วย แตงโมมีปัญหาอะไร ผิดปรกติตรงไหน

พอกลับมาเปิดภาพครอบครัวม่าเหมี่ยววัดนายโรงขยายดูเต็มจอคอมพิวเตอร์ที่บ้าน ดิฉันถึงกับผงะ ไม่รู้คุณแม่-คุณพ่อม่าเหมี่ยวจะขี้เกียจร้อยใบไม้มานุ่งกันอุจาดแล้วรึไง ถึงได้ทำตัวอะร้าอร่ามขนาดนั้น  ครูช่างยุครัชกาลที่ ๔ เขียนภาพนี้ไว้ได้ทะลึ่งทะเล้นเหนือบรรยาย ทั้งยังลงสีแตงโมซะแดงโร่ ให้ดูแล้วชวนสะดุ้งเมื่อเปรียบเทียบกับเนื้อตัวบางส่วนของพ่อม่าเหมี่ยวที่พอจะประชันกันได้ จนต้องแก้ปัญหาไม่ให้อุจาดสายตาด้วยการปิดตาลูกน้อยซะ 

ในโบสถ์วัดเปาโรหิตย์ ฝั่งธนบุรี ด้านหลังพระประธาน ดิฉันได้พบม่าเหมี่ยวร่างผอมสูงนุ่งใบไม้ เดินอยู่ข้างโขดเขา (ภาพที่ ๕) หญิงเปลือยอกผิวขาว ชายผิวคล้ำ ทั้งคู่นุ่งใบไม้ ขาเหยียดตรงไม่มีสะบ้าหัวเข่า สูงขึ้นไปมีนกอรหันผมกระเซิงคู่หนึ่งชำเลืองแลตาเยิ้มจีบกันอยู่

ช่างเขียนจิตรกรรมวัดเปาโรหิตย์เขียนภาพแขนขวาม่าเหมี่ยวชายให้ไขว้แขนซ้ายของม่าเหมี่ยวหญิงไว้ประหลาดมาก ดูงอข้อมืออย่างพิกล เห็นแล้วสงสัยว่ามนุษย์ปรกติเขาทำแบบนี้ได้ด้วยหรือ

๗
ม่าเหมี่ยววัดบวรนิเวศวิหาร  กรุงเทพฯ ถ่ายเมื่อวันที่ ๔ สิงหาคม ๒๕๖๒

พี่เอนกเขียนบอกสั้น ๆ ว่า ม่าเหมี่ยวคู่นี้นายเสงวาดไว้เมื่อปี ๒๔๔๔ 

ม่าเหมี่ยววัดม่วง บางปะหัน ก็ออกอาการเช่นเดียวกับม่าเหมี่ยววัดอื่น ๆ คือม่าเหมี่ยวสาวรับภาระเป็นคนแบกผลไม้ เธอหน้าบูดงอง้ำ ส่วนม่าเหมี่ยวชายก็โอ้โลมปฏิโลมเข้าไปโอบไหล่ฉุดแขนเหมือนง้อไม่เลิก แต่ที่แน่ ๆ ม่าเหมี่ยววัดม่วงคงต้องมีลูกสะบ้าหัวเข่า เพราะนายเสงวาดแนวกล้ามเนื้อขาเข่าให้เห็นเป็นรอยริ้วไว้ เหมือนมนุษย์ปรกติที่มีลูกสะบ้าหัวเข่า

เรื่องของม่าเหมี่ยวกับกัลยาณมิตรยังมีอีกกรณีคือ ผศ. ฟ้อน เปรมพันธุ์ มหาวิทยาลัยราชภัฏกาญจนบุรี ได้ถ่ายภาพม่าเหมี่ยวในจิตรกรรมฝาผนังวัดสมุหประดิษฐาราม อำเภอเสาไห้ จังหวัดสระบุรี ส่งมาให้ดิฉัน (ภาพที่ ๘)

จิตรกรรมวัดสมุห์เขียนขึ้นประมาณสมัยรัชกาลที่ ๔ ราวปี ๒๔๐๐ เล่าเรื่องประเพณีชีวิตชาวไทยวนสระบุรี ยุคต้นกรุงรัตนโกสินทร์ ที่มีม่าเหมี่ยวร่วมชีวิตร่วมวัฒนธรรมมาด้วยกัน  ม่าเหมี่ยววัดสมุห์เที่ยวท่องอยู่ริมป่า ทั้งคู่ยืนเข่าแข้งเหยียดตรงเพะ ม่าเหมี่ยวชายผิวคล้ำก้มหน้าขณะใช้มือขวาชี้ให้ม่าเหมี่ยวสาวผิวผ่องแหงนดูอะไรสักอย่าง ส่วนมือซ้ายของม่าเหมี่ยวชายกลับล้วงไปใต้ใบไม้ที่นุ่งอยู่ 

ที่ฝาผนังวัดโบสถ์ ริมน้ำสะแกกรัง จังหวัดอุทัยธานี ก็มีจิตรกรรมม่าเหมี่ยวอยู่ เขียนขึ้นในสมัยต้นรัตนโกสินทร์ เห็นม่าเหมี่ยวหญิงชายดูเหมือนอายุอ่อนเยาว์วัยสะรุ่นยืนหน้าจิ้มลิ้มอยู่สองคนที่ชายป่า และเหมือนกับภาพม่าเหมี่ยวอื่น ๆ ที่ดูแล้วชวนงง คือต่างฝ่ายต่างชี้นิ้วไปคนละทาง 

เห็นแล้วนึกไม่ออก อะไรเป็นเหตุให้จิตรกรพากันเขียนภาพบรรดาม่าเหมี่ยวตามวัดต่าง ๆ ให้มองไปคนละทิศ ชี้ไปคนละทาง  ภาพคนละทิศละทางเช่นนี้ต้องการสื่อถึงอะไร ? ต้องการบอกเล่าเรื่องใดกันแน่ ? ดูพิกลมาก ๆ 

ยังมีภาพม่าเหมี่ยวที่น่าสนใจอยู่อีกที่วัดกิ่งแก้ว จังหวัดสมุทรปราการ 

วัดกิ่งแก้วมีภาพม่าเหมี่ยวหญิงชายนุ่งใบไม้ ถือถัง ถือหอก ไต่โขดผา บ่งบอกว่าม่าเหมี่ยวยุคนี้ล่าสัตว์เก็บของป่า เป็นเรื่องธรรมดาในชีวิตประจำวัน และม่าเหมี่ยวต้องมีสะบ้าหัวเข่าแน่ ๆ ถึงป่ายปีนที่สูงได้ (ภาพที่ ๙)

จิตรกรรมวัดกิ่งแก้วเขียนขึ้นสมัยปลายรัชกาลที่ ๖ เล่าเรื่องพุทธประวัติ ทศชาติชาดก พระมาลัยโปรดสัตว์ ฤๅษีดัดตน และมีภาพน่ารัก ๆ ร่วมสมัยในชุมชนชาวบ้านไทยอยู่หลากหลาย ประเภทเจ๊กลากรถเข็น อาแปะหาบของขาย เทวดาสีไวโอลิน แต่ถึงกระนั้นในภาพร่วมสมัยชุดนี้ ยังมีภาพม่าเหมี่ยวที่เคยเดินอยู่ในป่าหิมพานต์ตั้งแต่ยุคธนบุรี ต้นรัตนโกสินทร์ เข้ามาร่วมสังฆกรรมอยู่ด้วย แต่ร่วมสมัยโลกในยุครัชกาลที่ ๖ ด้วยการสวมหมวกขนนกแบบอินเดียนแดง

ม่าเหมี่ยววัดกิ่งแก้วนี้พิเศษมาก หนุ่มม่าเหมี่ยวประดับหัวด้วยแผงขนนกเหมือนกับพวกอินเดียนแดง ขณะกำลังเงื้อหอก ล่ากวางด้วยลีลาเหมือนพวกอินเดียนแดงด้วย ขณะที่ม่าเหมี่ยวตามวัดอื่น ๆ มีแต่ถือลูกขนุน เก็บผลไม้กิน ลากหางตะกวดก็พอมีบ้าง แต่ชนิดเงื้อหอกล่าสัตว์นี้ได้เห็นอยู่เพียงในจิตรกรรมวัดกิ่งแก้วเท่านั้น

ดิฉันส่งภาพหนุ่มม่าเหมี่ยวสวมหมวกขนนกไปให้พี่เอนก นาวิกมูล ช่วยดู  พี่เอนกตอบมาว่าจิตรกรรมหนุ่มสวมหมวกขนนกเขียนขึ้นสมัยรัชกาลที่ ๖ เช่นนี้ยังมีอยู่ในภาพมารผจญหลังพระประธานในโบสถ์วัดตะล่อม ฝั่งธนบุรี

อินเดียนแดงวัดตะล่อมที่เขียนขึ้นปลายสมัยรัชกาลที่ ๖ ถึงต้นรัชกาลที่ ๗ เป็นหนึ่งในฝูงชนนานาเผ่าพันธุ์ของกองทัพพญามาร ดังที่จิตรกรไทยโบราณนิยมเขียนฝรั่ง เจ๊ก จีน กะเหรี่ยง ยักษ์ คนนอกพุทธศาสนาไว้ในกองทัพมารอย่างเป็นปรกติมาหลายร้อยปีแล้ว

เห็นดิฉันสนใจเรื่องม่าเหมี่ยวมาก หลงรักม่าเหมี่ยว บ้าม่าเหมี่ยวถึงขนาด พี่เอนกก็เลยอนุเคราะห์ส่งภาพม่าเหมี่ยวที่ค้นเจอมาให้เรื่อย ๆ

ภาพล่าสุดที่เพิ่งส่งมาให้ดิฉันคือภาพม่าเหมี่ยวสามคน ล้มลุกคลุกคลานอยู่ที่ผนังโบสถ์วัดหนองโนเหนือ อำเภอเมือง สระบุรี จังหวัดสระบุรี (ภาพที่ ๑๐) ม่าเหมี่ยวสามคนของที่นี่ น่าจะเป็นชายแก่ แม่เฒ่า (นมยาน) กับสาวน้อย (นมกลม) หล่อนถูกชายแก่ดึงแขน ฉุดรั้งขาเหยียดชี้ บ่งชัดว่าทั้งสามคนนี้เป็นม่าเหมี่ยวที่หัวเข่าไม่มีลูกสะบ้า  ไม่แน่ใจนักว่าเป็นพ่อดึงแขนลูกสาว หรือชายเฒ่าฉุดสาวไปทำเมีย เพราะภาพวาดไว้พิกลมาก

ข้ามจากสระบุรีมาทางฝั่งตะวันออก ดิฉันเพิ่งไปวัดไผ่-ล้อม จังหวัดจันทบุรี มาเมื่อต้นปี ๒๕๖๓ เข้าไปดูจิตรกรรมในพระอุโบสถหลังเก่า จิตรกรรมฝาผนังเขียนภาพพุทธ-ประวัติและทศชาติชาดก สีงามนุ่ม ดูแล้วน่าจะเขียนขึ้นสมัยรัชกาลที่ ๔ ยืนดูเพลิดเพลินสักพัก ก็ได้พบกับคนรักของดิฉัน นั่นคือม่าเหมี่ยว (ภาพที่ ๑๑)

จิตรกรรมม่าเหมี่ยววัดไผ่ล้อมเมืองจันทบุรีโทนสีนิ่มนวลดีแท้ หนุ่มถือช่อดอกไม้จูงมือสาวอ้อยอิ่งชมป่า ไม่ไกลนักยังมีกวาง “ย่างเยื้องชำเลืองเดิน”

ม่าเหมี่ยวคู่แรกนั้นน่ารักมาก หนุ่มม่าเหมี่ยวยืนพิงโขดผาถือช่อดอกไม้หรือลูกไม้สีแดง ๆ ไปฝาก สาวม่าเหมี่ยวยืนอ้อยอิ่งชม้ายตา ยื่นมือมารับ ดวงหน้าอาบอารมณ์ละมุนละไม (ภาพที่ ๑๔)

จากนั้นถัดไปยังผนังอีกฟาก ดูแล้วพิจารณาไม่ถูกว่าเป็นม่าเหมี่ยวคู่เดิมหรือไม่ แต่หนุ่มสาวม่าเหมี่ยวทำในสิ่งชอบ ๆ อยู่ชายป่า เขาคงไม่คิดว่าประเจิดประเจ้ออะไร เหมือนจะด่าเอาด้วยซ้ำว่าอีพวกตาผี มาเล็งแล มาแอบดูชีวิตส่วนตัวของเขา อุตส่าห์หลบไปทำสิ่งชอบ ๆ อยู่ในป่าลึก ดันมีคนทะลึ่งไปแอบดูเขาได้

จากนั้นหนุ่มสาวม่าเหมี่ยวคู่นี้คงเริ่มตั้งครอบครัวแล้วกระมัง เขาอยู่ด้วยกัน ช่วยเก็บหาของป่า ล่าสัตว์มาเป็นภักษาหาร จึงได้แบกลูกขนุนหรือทุเรียนอะไรสักอย่าง กับลากหางตัวเหี้ยไปเป็นอาหาร 

ภาพม่าเหมี่ยววัดเหนือยังเป็นหลักฐานยืนยันอย่างหนักแน่นถึงการที่พจนานุกรมภาษาไทยหลายฉบับบอกไว้ว่าม่าเหมี่ยวไม่มีสะบ้าเข่านั้นไม่เป็นความจริง ม่าเหมี่ยววัดเหนือมีสะบ้าเข่าแน่ หากอยากจะงอเข่าเพื่อทำกิจกรรมชอบ ๆ ม่าเหมี่ยววัดเหนือก็งอเข่าได้อย่างคล่องแคล่ว ไม่มีเก้อเขินแข้งขัดใด ๆ

๑๔
ม่าเหมี่ยววัดเทวสังฆาราม จังหวัดกาญจนบุรี 
ถ่ายเมื่อวันที่ ๓ สิงหาคม ๒๕๖๒

ความที่จดจ้องสืบเสาะภาพม่าเหมี่ยวไม่ละไม่เลิก ทำให้ดิฉันยิ่งมุ่งมั่นค้นหาม่าเหมี่ยวในจิตรกรรมไทยตามวัดเมืองเพชรบุรีบ้านเกิด หาแล้วหาอีก สอดส่องจิตรกรรมฝาผนังโบสถ์วิหารเมืองเพชรฯ อยู่หลายปีไม่เคยพบ จนเกือบแทงบัญชีสูญไปแล้ว  จนเมื่อวันที่ ๒๖ กรกฎาคม ๒๕๕๔ ดิฉันได้ไปดูจิตรกรรมบริเวณคอสองศาลาการเปรียญวัดเกาะแก้วสุทธาราม ความที่ไม่เคยคาดหวังใด ๆ มาก่อนเลยได้ดีใจสุดขีด  ดิฉันได้พบหนุ่มสาวม่าเหมี่ยวเนื้อตัวสีสด ท่วงท่ากระปรี้กระเปร่า เขียนไว้แจ่มใสน่ารัก เดินอยู่ริมโขดหินในป่าลึก ม่าเหมี่ยวหนุ่มแบกท่อนไม้ ม่าเหมี่ยวสาวเดินหิ้วผลไม้สำราญอารมณ์ ไม่มีระมัดระวังไอ้เสือโคร่งสองตัวที่ซุ่มคอยงาบ เตรียมลากไปกินอยู่ตรงโขดเขาเขิน (ภาพที่ ๑๕)

ศาลาวัดเกาะเคยมีตัวเลขจารึกไว้ตรงขอบประตูว่าสร้างขึ้นเมื่อปี ๒๔๓๑ สมัยรัชกาลที่ ๕ (แต่ตอนนี้เลือนหายไปหมดแล้ว) ส่วนจิตรกรรมคอสองในศาลาที่เขียนเรื่องปฐมสมโพธินั้น เป็นผลงานของครูช่างใหญ่เมืองเพชรฯ ยุคนั้นสองท่าน คือ พ่อละมุด และครูหวน ตาลวันนา (๒๔๐๔-๒๔๙๕)

ภาพม่าเหมี่ยวเมืองเพชรฯ ที่ศาลาวัดเกาะจึงน่าจะเขียนขึ้นในสมัยรัชกาลที่ ๕ จะเป็นฝีมือครูช่างคนไหนในสองท่านนี้ ไม่มีระบุไว้ แต่ดูแล้วเป็นภาพม่าเหมี่ยววัดเกาะที่ยังสวยสมบูรณ์อยู่มาก และทำให้ดิฉันโล่งใจยิ่งที่เมืองเพชรบุรี บ้านเกิด ดินแดนแห่งจิตรกรรมฝาผนังโบราณงามสุด ๆ แห่งหนึ่งของเมืองไทย ไม่พลาดที่จิตรกรเมืองเพชรฯ ได้เขียนรูปคนป่าม่าเหมี่ยวเป็นหลักฐานสำคัญเหลือไว้ให้

ดิฉันไม่เคยคาดฝันหรือคาดคิดมาก่อนว่าจะได้ไปพบคนป่าสุดรักที่เมืองลาว จนเมื่อเดือนตุลาคม ๒๕๖๒ ได้ไปเยี่ยมชมวัดสีสะเกด นครเวียงจันทน์ วัดประจำรัชกาลเจ้าอนุวงศ์ ที่พระองค์โปรดให้สร้างขึ้นในปี ๒๓๖๑ ตรงกับสมัยรัชกาลที่ ๒ ของประเทศไทย และเป็นวัดเดียวในนครเวียงจันทน์ที่ไม่ถูกเผาทำลายเป็นเถ้าถ่านในครั้งที่กองทัพสยามบุกมาจับตัวเจ้าอนุวงศ์ช่วงปี ๒๓๗๐-๒๓๗๑

ดิฉันได้บันทึกสิ่งที่พบไว้ในวันที่ ๔ ตุลาคม ๒๕๖๒ กลางนครเวียงจันทน์ ดังนี้

“มีเรื่องแสนปลื้ม แสนดีใจยิ่ง ๆ  ในโบสถ์วัดสีสะเกดมีจิตรกรรมเก่างามมาก  เข้าโบสถ์ไปกวาดสายตาดู ตื่นเต้นสุด ๆ ไปเจอม่าเหมี่ยวแสนรัก เขายืนตัวเล็ก ๆ ข้างโขดหินอยู่เหนือประตู ภาพเล็กมาก แต่เข้าไปปุ๊บเห็นเลย น่ารักมาก เขาช่างน่ารักจริง ๆ

แสนเสียดายที่ห้ามถ่ายภาพ ยืนจด ๆ จ้อง ๆ อยู่พักใหญ่ เจ้าหน้าที่ลาวเดินมาคุยด้วย ชื่อน้องสิทธิเดช เพียงวงษ์ เป็นหัวหน้าหน่วยงานพิพิธภัณฑ์สถานโบราณ นครหลวงเวียงจันทน์ น้องเดชบอกมีระเบียบครับพี่ ถ่ายภาพไม่ได้ 

พยายามขอน้อง น้องไม่อนุญาต ประเทศลาวระเบียบเคร่งครัดมาก แต่น้องสิทธิเดชดูเป็นคนสนใจความรู้ และมาถามเรื่องตัวม่าเหมี่ยวคืออะไร 

เฝ้าเดินวนดูม่าเหมี่ยวหลายรอบ ไม่ได้ดูภาพอื่นเลย ใจจดจ่ออยู่กับม่าเหมี่ยว แต่ไม่รู้จะทำอย่างไรดี ท้ายสุดหมดหนทาง เลยเลิกคิด พอเถอะ คิดไปก็ทำอะไรไม่ได้ !

เวลานี้ทำได้เพียงเดินไปกราบพระประธานโบสถ์วัดสีสะเกดที่อยู่ตรงหน้า อธิษฐานจิตขอภาพม่าเหมี่ยวจากท่าน

อธิษฐานกราบพระเสร็จ ลุกขึ้นมายืนดูม่าเหมี่ยวลาว แสนรักแสนอาลัย... ยืนอยู่แป๊บหนึ่งน้องสิทธิเดชเดินมาหา เลยสบโอกาสเปิดภาพม่าเหมี่ยวจากวัดต่าง ๆ ในเมืองไทยที่มีอยู่ในโทรศัพท์มือถือให้ดู  เราแลกเปลี่ยนความรู้ แลกเปลี่ยนไลน์กัน พร้อมกับส่งไลน์ภาพม่าเหมี่ยวที่มีอยู่ให้น้องเดช 

๑๗
ม่าเหมี่ยววัดสีสะเกด นครหลวงเวียงจันทน์ ประเทศลาว
เอื้อเฟื้อภาพ : คุณสิทธิเดช เพียงวงษ์ ถ่ายเมื่อเดือนตุลาคม ๒๕๖๒

สิทธิเดชยืนดูอยู่ชั่วครู่ เขายิ้มกว้าง บอกกลับมาว่า ‘พี่เอียดครับ ผมถ่ายภาพทุกภาพในโบสถ์นี้ไว้ น่าจะมีม่าเหมี่ยวคู่นี้ด้วย ภาพอยู่ในแลปทอปผม ผมจะส่งให้พี่เอียดทางไลน์นะครับ’ 

ฟังแล้ว โอ้...เหลือเชื่อ แทบไม่น่าเชื่อ !  พระประธานโบสถ์วัดสีสะเกดศักดิ์สิทธิ์จริง ๆ”

หลังจากนั้นไม่กี่วัน น้องสิทธิเดชก็ส่งภาพม่าเหมี่ยวลาวมาให้ทางไลน์ เป็นม่าเหมี่ยวนุ่งใบไม้ ลายเส้นบริเวณหัวเข่าบอกชัดว่าม่าเหมี่ยวลาวมีลูกสะบ้า (ภาพที่ ๑๗)  ครูช่างลาวเขียนม่าเหมี่ยวคู่นี้ไว้ด้วยสีสันละมุนละไมนัก อายุเวลาของภาพประมาณ ๒๐๐ ปี เก่าแก่โบราณเหลือรอดไฟสงครามสมัยรัชกาลที่ ๓ มาได้ถึงปัจจุบัน 

เมื่อได้ชมภาพม่าเหมี่ยวที่วัดสีสะเกดในครั้งนี้ ดิฉันมีความเห็นด้วยเช่นกันว่าช่างลาวน่าจะรู้จัก-ได้รับอิทธิพลมาจากงานพุทธศิลปะเมืองสยาม หรือหากจะเป็นความรู้ดั้งเดิมมีมาแต่โบราณลาวด้วยหรือไม่ ประเด็นนี้ควรจะได้มีการศึกษาสืบค้น สำรวจหาหลักฐานจากวรรณคดีลาวและจิตรกรรมลาวในพื้นที่อื่น ๆ ต่อไป

ไม่กี่เดือนถัดมา ในวันที่ ๖ กุมภาพันธ์ ๒๕๖๓ น้องสิทธิเดชก็ได้ส่งภาพม่าเหมี่ยวอีกคู่หนึ่งที่ช่างลาวเขียนไว้หลังพระประธานในโบสถ์วัดสีสะเกดมาให้  ดิฉันไม่เคยเห็นม่าเหมี่ยวคู่นี้มาก่อน  ม่าเหมี่ยวลาวสองคนหลังพระประธานวัดสีสะเกดกำลังปีนโขดเขา แข้งขางอ เห็นชัดว่ามีลูกสะบ้าหัวเข่า ม่าเหมี่ยวหนุ่มสาวลาวแสนน่ารักคู่นี้ฉอเลาะชี้ชวนกันชื่นมื่น ไม่ไกลนักมีนกอรหันในป่าหิมพานต์เหยียดแขนกระพือปีก (ภาพที่ ๑๘) เป็นสัตว์แปลก คนป่าแปลก ๆ ที่อยู่ใกล้กันในป่าลึก ป่าหิมพานต์ เช่นเดียวกับม่าเหมี่ยวเชียงใหม่และอีกหลายม่าเหมี่ยวในวัดเมืองไทย ที่มักยืนอยู่ไม่ไกลจากนกอรหัน

ถ้าอย่างนี้แล้วม่าเหมี่ยวจะมาจากเปอร์เซียด้วยอีกอย่างหนึ่งจะเป็นไรไป

หากเป็นดังที่ศรัณย์เสนอความเห็นไว้ รูปลักษณ์ของคุณทวดม่าเหมี่ยวเมืองไทย ดูจะเดินทางระหกระเหินมาแสนไกล ยาวนานยิ่ง ๆ จนได้หุงต้มออกมาลงตัว ให้เห็นเป็นชุมนุมม่าเหมี่ยวอยู่ในนานาอารามโบสถ์วิหาร สรรค์สร้างขึ้นเป็นม่าเหมี่ยวหลากรูปลักษณ์ทั้งไทยภาคกลาง ภาคตะวันตก ภาคตะวันออก ภาคเหนือ ข้ามโขงไปเป็นม่าเหมี่ยวลาว ที่ยังไม่เปลี่ยนเครื่องแบบ คือนุ่งห่มเพียงใบไม้อยู่เช่นเดิม

รูปลักษณ์ม่าเหมี่ยวจากนานาวัดที่ดิฉันได้ค้นพบ นับจากคุณทวดม่าเหมี่ยวรุ่นปลายอยุธยา-ต้นรัตนโกสินทร์ จนถึงสมัยปลายรัชกาลที่ ๖ ยาวนานร่วม ๒๐๐ ปี ติดตาดิฉันอย่างยิ่งครั้นเมื่อได้เห็นภาพอดัมกับอีฟนุ่งใบไม้ในภาพศิลปเปอร์เซียดูแล้วก็เห็นด้วยคล้อยตามที่คุณศรัณย์วิเคราะห์ไว้จริง ๆ 

ถือเป็นคุณทวดม่าเหมี่ยวของเมืองไทยที่แตกดอกออกผลเป็นศิลปะลูกหลานม่าเหมี่ยวสืบอายุมาร่วม ๒๐๐ ปี ม่าเหมี่ยวที่ดิฉันได้เห็นมาอายุใหม่สุดนั้น จิตรกรไทยเขียนไว้ที่วัดกิ่งแก้ว เมืองสมุทรปราการ อายุอานามประมาณสมัยรัชกาลที่ ๖ ประมาณ ๑๐๐ ปีได้กระมัง จนเคยคิดว่าการวาดภาพม่าเหมี่ยว ผลิตศิลปะเกี่ยวกับม่าเหมี่ยว จบลงแล้ว จากหลักฐานรุ่นท้าย ๆ ที่ไปเจอในวัดกิ่งแก้ว 

แต่แล้วเมื่อวันที่ ๑๘ พฤศจิกายน ๒๕๖๒ ดิฉันได้มีโอกาสเข้าไปที่พิพิธภัณฑ์ผ้าในสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ ในพระบรมมหาราชวัง ชมผ้าเสร็จดิฉันก็ลงมายังร้านค้าศิลปาชีพที่อยู่ชั้นล่าง เดินดูข้าวของในร้าน ดูไปดูมาแต่กลับแทบถลึงตามองผนังร้านค้าด้วยความตกใจ ดีใจยิ่ง ๆ ชนิดต้องเอามืออุดปากทันทีไม่ให้ร้องว้าว ว้าว ว้าว วี้ด วี้ดออกมา !

เพราะบนวอลล์เปเปอร์ลายไทยประยุกต์ ใช้ปิดผนังร้านศิลปาชีพในพิพิธภัณฑ์ผ้าแห่งนี้ มิเพียงมีแต่รูปพระ ชายแบกของ หัวม้า พระรามน้าวศร และลายไทยต่าง ๆ นานาสารพัดเท่านั้น หากบนผนังรอบตัว ไม่ว่าจะหันไปทางไหน ดิฉันยังได้พบสองม่าเหมี่ยว...ยืนเคียงคู่จิ้มลิ้มอยู่ด้วยกัน (ภาพที่ ๒๐)

โอ้โฮ ! วอลล์เปเปอร์ปี พ.ศ. ปัจจุบันยังมีม่าเหมี่ยวมายืนปั้นจิ้มปั้นเจ๋ออยู่กับเขาด้วย 

ม่าเหมี่ยว...คุณแน่จริง ๆ ไม่มีตกขบวนกับเขาเลยนะคะ ดูแล้วแสนชื่นใจนัก 

ได้ชมภาพม่าเหมี่ยวในร้านศิลปาชีพแล้ว ดิฉันยังสงสัยต่อไปอีก เออหนอ...ดีไซเนอร์หรือมัณฑนากรผู้ออกแบบวอลล์เปเปอร์ปิดผนังชุดนี้ เขาไปเอาต้นแบบม่าเหมี่ยวถือคันเบ็ดหรือไม่ก็ไม้สอยมะม่วงแบบนี้มาจากม่าเหมี่ยววัดไหน ?

มีม่าเหมี่ยววัดไหนหนอที่ถือคันเบ็ดหรือไม้สอยผลไม้ จนมาเป็นแรงบันดาลใจให้พลพรรคม่าเหมี่ยวได้เข้ามามีที่ยืนอยู่บนผนังร้านค้าแห่งนี้  

ให้ดิฉันได้เฝ้ามองอย่างลุ่มหลง มองไปน้ำตาจะไหล ซาบซึ้งใจเหลือเกิน

ถ้าคุณเคยหลงรักสิ่งใดมาก ๆ บ้าไม่เลิกตลอด ๒๐ กว่าปี คุณจะเข้าใจดีว่าดิฉันสามารถดีใจแทบล้มผลึ่งลงไปกองกับพื้นด้วยใจปีติขนาดไหนที่ได้เห็นม่าเหมี่ยวเดินออกจากสมุดข่อย เดินออกจากวัด มาอยู่บนวอลล์เปเปอร์ในเขตพระบรมมหาราชวังของปี พ.ศ. นี้ 

ยาวนาน ๒๐๐ กว่าปีเชียวนะ กับการเดินทางของเรื่องราวกับศิลปกรรมม่าเหมี่ยว 

ที่ยังมีชีวิตโลดเต้น เริงร่า อยู่กันมาถึงทุกวันนี้  

ขอขอบคุณ
อาจารย์ล้อม เพ็งแก้ว, คุณเอนก นาวิกมูล, ผศ. ฟ้อน เปรมพันธุ์ (มหาวิทยาลัยราชภัฏกาญจนบุรี), คุณศรัณย์ ทองปาน, อาจารย์ปรัชญา ปานเกตุ (มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบุรี), คุณสิทธิเดช เพียงวงษ์ (หัวหน้าหน่วยงานพิพิธภัณฑ์สถานโบราณ นครหลวงเวียงจันทน์ สาธารณรัฐประชาธิปไตยประชาชนลาว),  คุณโอบเดือน คชรินทร์, คุณปารณัฐ สุขสุทธิ์ สำนักงานปลัดกระทรวงสาธารณสุข และคุณณัฐพร วิวรรณ (สาละวินโพสต์)