นี่คือสารคดีเรื่องการถ่ายภาพสารคดี ผมเขียนเรื่องนี้ขณะลงพื้นที่ปัตตานีเพื่อทำสารคดีกับเพื่อนช่างภาพเมื่อช่วงกลางเดือนที่แล้ว ตั้งใจว่าจะให้เบื้องหลังการทำงานครั้งนี้เป็นสารคดีอีกเรื่องหนึ่งที่มีเนื้อหาว่าด้วยวิธีการถ่ายภาพสารคดี

ต้องเข้าใจร่วมกันก่อนว่าภาพถ่ายสารคดีไม่ใช่ภาพประกอบแต่เป็นการเล่าเรื่องผ่านชุดภาพ เช่นเดียวกับที่นักเขียนเล่าเรื่องผ่านตัวหนังสือ แต่ครั้นมาตีพิมพ์เคียงคู่อยู่ด้วยกัน บ่อยครั้งภาพถ่ายสารคดีมักถูกเรียกว่าภาพประกอบ การเรียกขานด้วยคำนี้อาจทำให้ภาพถ่ายกลายเป็นฝ่ายรอง เป็นเพียงส่วนประกอบหรือส่วนตามของงานเขียน ซึ่งความจริงมิได้เป็นเช่นนั้น

ในสารคดีเรื่องหนึ่ง ๆ ที่มีภาพตีพิมพ์อยู่คู่กับเรื่อง โดยเฉพาะอย่างยิ่งที่ตีพิมพ์อยู่ในนิตยสาร สารคดี รูปและเรื่องมีศักดิ์ศรีเท่ากัน เป็นส่วนเสริมส่งกัน ไม่ใช่ฝ่ายใดเป็นส่วนประกอบของอีกฝ่าย นักเขียนเล่าเรื่องผ่านงานเขียน ขณะที่ช่างภาพก็เล่าเรื่องเดียวกันผ่านชุดภาพถ่าย

กระบวนการทำงานก็คู่ขนานกันไป ระหว่างที่นักเขียนทำการบ้านอ่านข้อมูลก่อนลงพื้นที่  วิจิตต์ แซ่เฮ้ง เพื่อนช่างภาพที่จะทำเรื่องปัตตานีด้วยกัน ก็ทำการบ้านวางแผนงานของเขา

บางวันเราออกจากในเมืองไปเก็บข้อมูลแถวชายทะเลและวิถีประมงพื้นบ้านของชาวมุสลิมแถบหมู่บ้านตันหยงเปาว์ต่อเนื่องถึงบ้านบางตาวา ซึ่งเป็นย่านมีชื่อเรื่องการทำปลาเค็ม โดยเฉพาะปลากุเลาเค็มที่มีราคากิโลละเป็นพันบาท แต่แนวฝั่งแถวปากแม่น้ำบางตาวาประสบปัญหาคลื่นกัดเซาะชายฝั่งรุนแรง ซึ่งมีการแก้ปัญหาด้วยการวาง “ตุ๊กตาญี่ปุ่น” แท่งซีเมนต์ทรงกระบอกที่มีแง่งแขนขาเก้งก้าง เรียงรายไปตามแนวฝั่งน้ำ เป็น subject หนึ่งที่ช่างภาพต้องการนำเสนอในเรื่อง

“จะให้มีมิติต้องถ่ายย้อนแสง และแสงที่ดีที่สุดต้องเป็นเช้าและเย็น” ช่างภาพที่มีประสบการณ์จะรู้เรื่องนี้ แต่มากกว่านั้นคือจินตนาการ

“การคะเนคาดเดาเหตุการณ์ไว้ล่วงหน้า เย็นแล้วเรือคงกำลังจะกลับฝั่ง ผ่านแนวตุ๊กตาเข้ามา แล้ววางคอมโพสฯ ให้มีแผงตากปลาอยู่ในภาพด้วย ก็จะช่วยเสริมส่งรูปที่จะเล่า ทำให้รูปมีเรื่องราว คนดูเห็นแล้วรู้ว่าจะบอกเล่าเรื่องอะไร”

หลังลุยงานในพื้นที่ชายแดนใต้ครั้งนี้ด้วยกันเป็น ๑๐ วัน เพื่อนช่างภาพผู้คร่ำหวอดอยู่ในวงการมาเกิน ๒๐ ปี เป็นครูสอนถ่ายภาพในค่ายสารคดีมาเป็น ๑๐ ปีอีกด้วย เผยสูตรที่เป็นเสมือนหลักการเบื้องหลังของภาพถ่ายนับพัน ๆ ภาพจากปัตตานีในทริปนี้ รวมทั้งในการทำงานถ่ายภาพทั้งหลายว่า ล้วนตั้งอยู่บนหลักห้าประการ ที่เรียกโดยรวมว่า EDFAT

ทั้งหมดนี้เป็นเหมือนกรอบหรือขอบเขตแนวคิดการถ่ายภาพสารคดี ที่จะทำให้ถ่ายภาพได้ครอบคลุมครบถ้วน ได้ภาพหลากหลายเพียงพอสำหรับการนำมาคัดเลือกเป็นภาพชุดเล่าเรื่อง

เป็นแนวทางการถ่ายภาพเบื้องต้นที่ช่างภาพหัดใหม่สามารถนำไปทดลองใช้เริ่มต้นฝึกถ่ายภาพ  ส่วนการพัฒนาทักษะฝีมือในขั้นสูงขึ้นไปต้องไม่ลืมว่ามีภาพถ่าย มีภาษาภาพ มีสัญลักษณ์ที่สามารถสื่อสารกับทุกคนได้อย่างเป็นสากล